N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 14. 4. Sistema isenimliligi hám qawipsizliginiń qásiyetleri

Sistemanıń isenimliligi apparat támiynat isenimliligi, programmalıq támiynat isenimliligi hám de sistema operatorları isenimliligine baylanıslı. Sistema programmalıq támiynatı bul jerde bo'lek orın tutadı. Bul óz ishine programmalıq támiynat buzılǵanlıǵın qoplaydigan talaplardı alıw menen birge operator hám de apparat isenimlilik talaplarına baylanıslı bolıp apparat daǵı buzılıwlar hám de operator qátelerin anıqlawda járdem beriwi múmkin.

Isenimlilik qawipsizlik hám de qorǵawlanganlikdan ayrıqsha túrde sistemanıń o'lchasa balatuǵın o'zgeshelik bolıp tabıladı. Sistema isenimlilik dárejesin xarakteristikalaw múmkin, qandayda bir waqıt daomida sistema ámelleri gúzetip turıladı, hám de talap etilgen isenimlilikke erisilgen bolsa bul belgilep qo'yıladı. Mısalı, isenimlilikke to'mendegishe talap qoyıw múmkin: sistema qayta júkleniwine sebep balatuǵın sistema buzılǵanlıǵı háptede bir retten artıq júz bermasin. Aytılǵan buzılıw hár júz bergende siz bunnan xabar tabasız hám de belgilep qo'yasiz, sanday etip talap etilgen isenimlilikke erisildime yamasa joqpa bilip alasız. Eger eriwilmagan bolsa isenimlilik talapların qayta ko'rip chiqasiz yamasa sistema daǵı shınıǵıwalalardi ońlawǵa kirisiwesiz. Siz to'men dárejedegi isenimlilikke de razı bo'laverishingiz múmkin, sebebi isenimlilikti asırıw ushın sistemaǵa kirgizetuǵın o'zgertiwler júdá qımbatqa túsiwi múmkin.
Isenimlilik talapları ekige bolınedi:
1. Nofunksional talaplar. Bular sistema normal islep turǵanında yamasa sistema jumısqa tayın bolmaǵanında qabıl etiliwi múmkin bolǵan buzılıwlar sanın anıqlaydı.
2. Funksional talaplar. Bular sistema hám programmalıq támiynattıń programmalıq támiynat kemshiliklerin chetlatish, anıqlaw hám alarǵa shıdam beriw funksiyaların anıqlaydı jáne bul kemshilikler sistema buzılǵanlıǵına alıp kelmewin támiyinleydi.
Isenimlilik talapları soǵan baylanıslı bolǵan funksional sistema talaplarına jol ashadı. Qandayda bir dárejedegi isenimlilikke erisiw ushın bul sistemanıń funksional hám de jaybarlıq talapları anıqlanatuǵın aljasıqlardı hám de alar sistema buzılǵanlıǵına alıp kelmewin támiyinlew ushın ko'riletuǵın sharalardı xarakteristikalamog'i kerek.
Ulıwma alǵanda sistema isenimliligin sal sistema qandayda bir operatsion ortalıqta isletilingeninde sistema buzılǵanlıǵı júz beriwi múmkinshiligı menen xarakteristikalaw múmkin. Maslan 1000 ta qálegen xızmetten birdida buzılıw júz bersa al jaǵdayda buzılıw itimallıǵı
0. 01 bo'ladi. Álbette bul hár 1000 ta ámelde, anıq bir buzılıw ushraydı degeni emes. Bul eger siz 1000 * N ta ámeldi kuzatsangiz sanda buzılıwlar sanı N átirapında baladı degen mánisti ańlatadı.
Isenimlilikti xarakteristikalaw ushın eki tiykarǵı muǵdardan hám buǵan qosımsha túrde isenimlilikke baylanıslı bo'lga o'zgeshelik tayınlıqtı xarakteristikalaw ushın taǵı bir muǵdardan paydalanıladı :
1. Talap etilgen buzılıw itimallıǵı - Probability of failure az waqıt demand (POFOD). Eger siz bul muǵdardı qollasangiz, al jaǵdayda sistema to'benidan qandayda bir xızmet ushın belgilengen sistema buzılǵanlıǵı itimallıǵın nátiyje retinde alasız. Sanday etip POFOD = 0. 001 ańlatpa talap orınlanǵanında buzılıw júz beriwi múmkinshiligi 1/1000 ǵa bolıwın ko'rsetedi.
2. Buzılıwlar júz bolıw dárejesi - Rate of occurrence of failures (ROCOF). Bul qandayda bir waqıt dawamında yamasa qandayda bir sandaǵı ámeller atqarılıw procesin baqlaw dawamında belgilengen buzılıwlar sanı menen belgilenedi. Mısalı bir saatta eki buzılıw júz bersa al jaǵdayda buzılıw júz beriw aralıǵı yarım saat baladı.
3. Tayınlil -Availability (AvAIL). Sistemanıń tayınlıǵı sorawlar jiberilgeninde xızmetlerdi jetkiziwinde sawlelenedi. Mısalı AvAIL = 0. 9999 bul sistema hár waqıt ámellerdi orınlawǵa 99. 99% tayın degeni.
Sistemalardıń qawipsizligine qoyılatuǵın talaplar xarakteristikası bir tárepten alıp qaraǵanda qorǵawlanganlik talapları menen ulıwma bolıp tabıladı. Sanday sanda de qawipsizlik qorǵawlanganlikka qaraǵanda áhmiyetlilew shınıǵıwala bolıp tabıladı. Bunıń sebepleri to'mendegishe:
1. Qorǵawlanganlikni alıp qaraytuǵın bolsaq, siz sistema ornatılǵan ortalıqtı " dushpan" retinde qaramasligingiz múmkin. Hesh kim qorǵawlanganlik tárepinen mashqala shıǵarıwǵa urınıp ko'rmeydi. Biraq qawipsizlik tárepden jantasıw ulıwma basqa nátiyjege alıp keledi. Bunda sırtdan sistemanıń hálsiz noqatlarınan jaqsıǵana xabarlı qanday de nápsiqaw gey birew sistemaǵa sırtqı tárepden tásir o'tkeriwge háreket etedi.
2. Eger buzılıw qorǵawlanganlikdagi táwekelchilikdan kelip shıqsa, siz buzılıwka sebep bolǵan qátelerdi hám boslıqlardı ko'riwińiz múmkin. Sırtqı hújimler sistema buzılǵanlıǵın keltirip shıǵarganida bolsa, túbirdi tappish qıyınlasıp ketedi. Sebebi hújimshiler buzılıw sebebin jasırıwǵa ıntıladılar.
3. Ádetde sistemanı o'shirip qoyıw, yamasa onıń qandayda bir xızmetlerin toqtatsih qorǵawlanganlik aynıwı nátiyjesinde payda bolǵan buzılıwlar ushın eń maqul sheshimlerden esaplanadı. Sırtqı hújimler bolsa ko'binese sistemanı o'shirip qoyıwǵa jo'neltirilgen baladı. Sistema o'shirip qo'yılsa hújim tabıslı juwmaqlanibdi dep esaplayvering.
4. Qorǵawlanganlik penen baylanıslı háreketler sanalı " dushpan" tárepinen ámelge asırilmaydi. Sırtqı tárepden hújim qiluvhchi shaxs bolsa bir qansha sistemalarǵa hújim etip tájiriybe asırǵan bolıwı, sistema jáne onıń juwapları haqqında iye bolǵan bilimlerin qollap óz hújimlerin o'zgertirip turıwı múmkin.
Joqarıdagilardan qawipsizlikke qoyılatuǵın talaplarrning qorǵawlanganlik talaplarına salıstırǵanda qanshelli keń ko'lemde bolıwın ko'riwimiz múmkin. Salıstırıwlashlar nátiyjesinde, sistemaǵa dus keletuǵın túrli abaylardı óz ishine qamtıp alıwshı bir neshe tur qawipsizlik talapların keltiriw múmkin. Firesmith (2003 - jılı ) sistema xarakteristikaında ámeldegi bolıwı múmkin bolǵan 10 qawipsizlik talapların keltiredi:
1. Identifikatsita talapları. Sistema óz paydalanıwshıları menen baylanıske kirisiwden aldın alar identifikaciya etilgen yamasa etilmegenin xarakteristikalaydı.
2. Autentifikatsiya talablari. Paydalanıwshılar qanday identifikatsiya- langanini xarakteristikalaydı.
3. Avtorizatsiya talapları. Identifikaciyalanǵan paydalanıwshınıń jeńillik- lari hám kirisiw ruxsatların xarakteristikalaydı.
4. Qarsı turıw (immunitet) studentri. Sistema viruslar, vormlar hám soǵan uqsas abaylardan o'zninqanday qorǵawın ko'rsetedi.
5. Saplıq talapları. Maǵlıwmatlar aynıwınan qanday saqlanıw múmkinligin ko'rsetedi.
6. Ruxsatsız kirisiwdi anıqlaw talapları. Sistemaǵa qılınıp atırǵan hújimlerdi anıqlawda qanday mexanizm qollanıwın ko'rsetedi.
7. Biykarlaw etilmeslik talapları. Qandayda bir xızmet aǵzalarınan biri xızmettiń ózine tiyisli bo'legin biykar etpewin ko'rsetedi.
8. Sır saqlaw talapları. Maǵlıwmatlardı sır saqlaw qanday qollap - quwatlanıwın ko'rsetedi.
9. Qawipsiz qadaǵalaw talapları. Sistemadan paydalanıw qanday kuztilishi hám tekseriliwi múmkinligin ko'rsetedi.
10. Sistemanı qollap-quwatlawdıń qawipsizligi talapları. Qosımsha qanday etip qawipsizlik mexanizmindegi tosınarlı áwmetsizlikten keyin autorizatsiyada betke keletuǵın o'zgerislerden saqlanıwın ko'rsetedi.
Álbette siz joqarıdaǵı qawipsizlik talaplardıń hár birin barlıq sistemalarda de ushıratavermaysiz. Bul talaplardıń qollanıwı sistema túrine, odan paydalanıw jaǵdayına hám odan paydalanıwı múmkin bolǵan qarıydarlarǵa baylanıslı bolıp tabıladı.