Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

 
ПАЙТ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР 
 
Пайт ва бошқа (кўриб ўтилган гап бўлаклари номлари билан аталадиганлардан
ташқари) эргаш гаплар анъанага кўра бош гапни яхлитлигича изоҳлайди деб гқаралади. 
Аммо
1. Ўзбек тили грамматикаси. II том, Синтаксис, Тошкент: Фан, 1976, 419-6. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

122 
эргаш гапларнинг бу типлари ҳам асли-да бош гапнинт кесими ороқали ифодаланган 
ҳаракат ѐки ҳолатни аниқловчи турли ҳол бўлаклари билан мазмунан ўхшашдир. А. Н. 
Баскаков бу муносабат билан шундай деб ѐзади: «Шундай қилиб, уларнинг (бундай 
эргаш гапларнинг) мазмуни бош гапнинг яхлит мазмули билан эмас, балки унинг ҳар 
к,андай гапда мазмуний ва грамматик марказ ҳисобланувчи предикати мазмуни билая 
алокадордир»
1
. Демак, пайт эргаш гаплар бош гапдаги кесим орқали ифодаланган 
ҳаракат ѐки ҳолатнинг бажарилиш пайтини билдиради. Бундан айтиш мумкинки, пайт 
эргаш гап ҳам мазмунан, ҳам грамматик жиҳатдан бош гапнинг бевосита кесимига 
эргашади: Машина Ҳазрат Башир бурилишига келганда, Толибжон кабина томини 
тапиллатиб урди (Саид Аҳмад)гапида Машина Ҳазрат Башир бурилишига келганда 
эргаш гапи бош гапдаги урди кесимига бевосита боғланади, яъни Қачон урди? — 
Машина Ҳазрат Башир бурилишига келганда урди. Кўринаддки, пайт эргаш гапли 
қўшма гапларда, асосан, икки денотатив воқеа ифодаланиб, уларнинг бири иккинчисини 
ичига пайт билдитрувчи узв сифатида киради. Шунинг учун ҳам икки денотатив воқеа 
ўртасидаги муносабат пайт муносабати сифатида реаллашади ва бу муносабат 
ифодалаетан кўшма гап пайт эргаш гапли қўшма гап сифатида баҳоланади. Денотатив 
вокеалар ўртасидаги пайт муносабатининг ифодаланиши жуда хилма-хил ва бениҳоя 
кенг тарқалган. Тува тилидаш пайт ифодаловчи тизимларни чукур тадқик зтган Л. А. 
Шамина шундай таъкидлайди: «Пайт билдирувчи тизимлар (темпорал конструкциялар) 
қўшма гапиинг барча функционал ва таркибий тизимининг ўзаги (ядроси) ни ташкил 
қилади. Воқеалар ўртасидаги пайт мунюсабатлари у ѐки бу тарзда ҳар қандай 
полипредикатив тизимда ифодаланади. Аммо махсуслашган тизимлар (сабаб, 
тўсиқсизлик ва шу кабилар) да бу муносабатлар фонни ташкил этади, пайт билдирувчи 
тизимларда эса улар алоканинг асосий синтактик мазмуниии ташкил килади»
2
. Чиндан 
хам икки денотатив воқеа ѐнма-ѐн келар экан, улар ўртасида муайян муносабат юзага 
келар экан, у ѐки бу тарздаги пайт муносабатининнг улар ўртасида бўлмаслиги мумкин 
эмас. фақат сўзловчининг нутқий алоқадаги аоосий мақсадининг нима эканлигига кўра 
бу муносабат икиинчи ўринга сурилиши ѐки асосий мазмун сифатида таъкидланиши 
мумкин. Ана шундай таъкидланганда, тегишли шаклий ва мазмуний хусусиятларга эга 
бўлган пайт эргаш гапли қўшма гаплар шаклланади. 
Пайт эргаш гапли қўшма гапларни тасвирлашда бош ва эргаш гапларда 
ифодаланган воқеаларнинг бир вақтда ва ҳар хил вақтда содир бўлишига, эргаш гапдаги 
воқеанинг бош гапдаги воқеадан пайт жиҳатидан олдин ѐки кейинлигига алоҳида 
эътибор қилинган. Бу, албатта, мазмуний синтаксис учун муҳим. Аниқловчи, 
тўлдирувчи, эга ва кесим эргаш гапли қўшма гаплар тадқиқида эса денотатив 
воқеаларнинг хусусиятлармга, умуман гапларнинг мазмуний томоиларига етарли 
эътибор берилган эмас. Бундай гаплар тавсифида, асосан, шаклий таҳлил етакчилик 
қилган. Пайт ва эргашган гапларнинг кейинги турларида мазмуний жиҳатлар ҳам анча-
мунча ҳисобга олинган. Бу табиий, чунки бундай эргаш гапли қўшма гапларда воқеалар 
ўртасидаги мазмуиий муносабатлар анчайин аниқ ифодаланади. Тегишли шаклий 
воситалар мазкур муносабатларни асосий ҳолларда таъкидлаб туради. 
Икки воқеа ѐнма-ѐн турар экан, мантиқан олиб каралганда, бу воқеалар бир 
пайтда содир бўлиши, ҳар хил пайтда содир бўлиши, ҳар хил пайтда бўлганда эса 
биринчи во»кеа иккинчисидан олдин ѐки кейии содир бўлиши тайин. Пайт муносабати 
ана шунга мувофиқ бир неча мантиқий гуруҳларга тавсифланиши мумкин. Маълумки, 
маитикий тушунчалар умумлисонийлик табиатига эга. Биронбир тил йўқки, ундан 
мавжуд мантиқий тушунчалар ифода топа олмайдиган бўлса. Ҳар бир тилда 
тушунчаларнинг ифодаланиш тарзигина айрича бўлади. 
Ўзбек тилшунослигида (бошқа тилшуносликларда ҳам) пайт эргаш гапли қўшма 
гаплар тавсифида пайт муносабатининг кўрсатилгаи мантикий гуруҳлари ва уларнинг 
ифодаланиши йўллари анчайин тўлиқ кўрсатиб берилган. Масалан, Ғ. Абдураҳмонов 
пайт муносабатининг эргаш гапли қўшма гапларда ифодаланиши билан боглиқ 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

123 
ҳолатларни қуйидагича фарклайди: 1. Бош ва эргашгаплардаги иш-ҳаракат, хусусият бир 
вактда рўй берадп. 2. Бош ва эргаш гапллрдаги иш-харакат, ҳусусият турли вақтларда
вужудга келади А. Бош гапдаги ҳаракат, хусусият эргаш гапдаги ҳаракат, хусусиятдач 
олдин рўй беради. Б. Бош гапдаги ҳаракат, хусусият эргаш гапдаги ҳаракат, хусусиятдан 
сўнг юзага келадц. Айни турларда яна хусусий ҳолатлар ҳам мавжуд. Буларнинг ҳаммаси 
тегишли мисоллар билан кўрсатаб берилган
3
. 
Ҳар бир тилда, хусусан, ўзбек талида мазкур пайт муносабатларини (улар айни 
кўриниш- 
1 
Б а с к а к о в А. Н. Предложение в совремснном турецкомязьше. М.: Наука, 
1984, с.164. 
2 
Шамин а Л. А. Временньте полипредикативньте конструк тувинского язнка. 
Новосибирск: Наука, 1987, с. 3. 
3
А б д у р а ҳ м о н о в Ғ,, С у л а й м о н о в А., Холиѐров X., Омонтурдиев Ж. 
Кўрсатилган асар, 141—145-6. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

124 
да мантиқий тушунчалардир) ифодаловчи доимий шакл ва тизимлар мавжуд. Муайян 
икки воқеа. ўртасидаги пайт муносабатлар} кўринишлари (вариантлар)ни тегишли 
шакл ва тизим ларни келтириш билан ифодалайвериш мумкин. Бунда хатто денотатив 
воқеалар ўзгаришсиз қолиб, факат улар ўртасидаги пайт муносабатининг табиатигина
ўзгаради Киѐсланг: Дераза очилиши билан Йўлчи бошини кўтарди (Ойбек). Дераза 
очилганда, Йўлчи бошини кўтарди Дераза очилгач Йўлчи бошини кўтарди. Дераза 
очилиб Йўлчи бошини кўтарди. Дераза очилгунча, Йўлчи бошини кўтарди. Дераза 
очилгандан кейин, Йўлчи бошини кўтарди. Дераза очилишидан олдин, Йўлчи бошини 
кўтарди. Дераза очилган эди, Йўлчи бошини кўтарди. Дераза очилар экан, Йўлчи
бошини кўтарди ва ҳоказо. Мавжуд гап вариантларидан қайси бирининг танланиши, 
албатта, нутқ тузувчининг алока мақсади билан боғлик. 
Бош гапдаги денотатив воқеанинг эргаш гапдаги денотатив воқеа билан бир 
вақтда, ундан олдин ѐки кейин воқе бўлиши мантиқий жиҳат бўлганлиги учун ҳам асос, 
ўзак пайт муносабатлари ҳисобланади. Нутқ жараѐнида бу асос пайт муносабатлари нутқ 
тузувчи томонидан субъектив мураккаблаштирилиши мумкин. Бошқача қилиб айтганда, 
нутқ тузувчининг денотатив воқеаларга ва улар ўртасидаги муносабатга бўлган хусусий, 
субъектив қараши, талқини ҳам қўшма гапда акс этиши мумкин. Бунда кўпроқ воқеалар 
ва улар ўртасидаги пайт муносабатининг муаян жиҳати таъкид олади. Бундай таъкидаи 
ифода учун хилма-хил лексик ва грамматик воситалардаи фойдаланилади. Пайт эргаш 
гапларнинг бош гаплар билан боғланишида бир қатор узвлар иштирок этади ва уларнинг 
аксарияти пайт муносабатининг муайян кўриниши ифодаси учун мослашган бўлади. 
Масалан, -ганда шакли, асосан бир вақтда содир бўладиган воқеаларни, -гунча шакли 
асоеий воқеа (бош гапда) ва ундан кейин содир бўладиган вақеани, -гач шакли асосий 
воқеа ва ундан олдин содир бўладиган воқеани боғлаш учун хизмат қилади. Шунга 
қарамасдан, айни пайт муносабатлари яна таъкидлалиши мумкин. Масалан, Бу гапларни 
ҳам кейин, воқеалардан бир неча йил ўтгач, эшитдим (Н. Қобул) гапидаги воқеалардан 
бир неча йил ўтгач, эргаш гапи -гач боғловчи воситасига кўра асосий воқеадан олдин 
содир бўлган воқеани билдиради, бироқ буни яна ҳам таъкидлаш учун кейин пайт ҳоли 
ҳам келтирилган, эргаш (гап ажратилган бўлакдай бўлиб келган. Сўзловчи ана шу — 
асосий воқеа ѐрдамчи воқеадан кейин содир бўлганлигини яна ҳам таъкидлаш мақсади 
билан шундай (қилган. 
Ёки Арава чорраҳадан бурилиб кетганидан кейингина Ҳайдар қалъага қайтди (А. 
Раумат) гапида асосий денотатив воқеа (Ҳайдар қалъага қайтди) эргаш гапдаги 
денотатив воқеадан кейин содир бўлган, буни — гапидан кейин узвидаги кейин ѐрдамчи 
сўзининг маъноси ҳам таъкидлайди. Аммо нутқ тузувчи ана шу «кейинлик»нинг тугал, 
тўлиқ эканлигини субъектив таъкидлаш мақсади билан яна-гина юкламасини ҳам 
қўллаган. Гапдаги мазкур пайт муносабати шу тариқа субъектив мураккаблашган. 
Эргаш гапдаги воқеанинг бош гапдаги воқеадан олдин содир бўлиши ҳам кенг 
тарқалган. Аммо «олдин» тушунчаси аниқ даражаланган тушунча эмас. яъни қанча 
олдин, кетма-кетми, бир соат олдинми, бир кун олдинми, бу маълум эмас. Масалан, Мен 
гапдан тўхташим биланок, у ярим соатдан кейин келишини айтди (Ч. Амирежби) гапида 
эргаш гапдаги воқеа тугаши билан бош гапдаги воқеа бошлаиади. Ана шу кетма-
кетликнинг жуда тез алмашинаѐтганини таъкидлаш мақсади билан оқ юкламаси 
қўлланган. Гап мазмунида субъекти мураккаблашув юзага келган. Бундай таъкид ҳам 
юкламаси воситасида ҳам бўлиши мумкин: Сигаретиии тугаллаган ҳам эдики, буфетдан 
Раҳим ака чиқди (Ф. Мусажонов). Энди ўтирган ҳам эдики, жияни Бахтиѐр Жўраев 
ҳовлиқиб кириб келди. Бунда ҳам эргаш гапдаги тўлиқсиз феъл билан асосий феъл 
орасига киритилади. 
Эргаш ва бош гаплардаги олданма-кейин воқеаларнинг тез алмашинувининг 
ифодаланишида ҳам нинг ўрнини таъкидлаш мақсадга мувофиқ. Масалан, Поезд келди 
ҳамки, суҳбатимиз тугади гапида икки денотатив воқеа бевосита кетма-кет воқе бўлади, 
кетма-кетлик жуда тез алмашади, эргаш гапдаги воқеа амалга ошб бўлишидац кейиноқ 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

125 
бош гацдаги воқеа ҳам амалга ошиб бўлади. Буни таъкидли ифодалашда ҳамнинг ўрни 
сезиларлиди , Аммо таъкидлаш лозимки, бош гапнинг кесими бўлишлц феъл билан 
ифодаланса, шундай бўлади. Агар бўлишсиз шаклдаги феъл билан ифодаланса, 
денотатив воқеалар ўртасидаги муносабатни бошқача талқин этишга тўгри келлди, 
чунки пайт муносабати хиралашиб, воқеалар ўгртасида тўсиқсизлик муносабати юзага 
келади. Қиѐс: Поезд келди ҳамки, суҳбатимиз тугади (пайт муносабати). Поезд келди 
ҳамки, суҳбатимиз тугамади (тўсиқсизлик муноса бати). 
Эргаш гапли қўшма гапларда пайт муносабати ифо даланганда ҳамиша ккки 
денотатив воқеа (баъзан уадан ортиқ) ифодаланади. Шунга кўра гапда мазмуний-
синтактик мувофиқлик сақланади. Бош гап аооюий денотатив воқеани ифодалаб, эргаш 
гапда ифодаланган денотатив воқеани ўзининг пайт билдирувчи узви сифатида ўз ичига 
олади. Бунга кўра гапда мадауний-функционал мувофидлик бузилмайди. 
Аммо айрим ҳолларда эргаш гапларддги воқеа ўзининг денотативлигини 
йўқотади. Бошқача қияиб айтганда Эргаш гапда модус «воқеа» ифодаланади, бунинг 
натижасида эргаш гаплардаги модус — «воқеа» билан бош гапдаги денотатив воқеа 
ўртасидаги пайт муносабати хиралашади ва эргаш гаплар тшниш ибораларга айланади 
ѐки жуда бўлмаганда уларга яқинлашади. Қуйидаги мисолларда буни кўриш мумкин: Уз 
тили билан айтганда, адирга «узоқдан раҳбарлик» қиларди (Саид Аҳмад).Аслини 
олганда, Азим ўғри номозшомни ўқигану Яккабоққа елдек югуриб кетган (Саид 
Аҳмад).Энди билса, коса тагида нимкоса бор экан (С, Сиѐев). Гапнинг индаллосини 
айтганда, эҳтиѐт бўлинг, Нурзоджон (Н. Қобул). Бундай ҳолатларда, табиийки, гапда 
мазмуний-синтактик номувофиқлик юзага келади, лекин аслини олганда, ўз тили билан 
айтганда, гапнинг индаллосини айтганда кабилар кириш тизимлар сифатида талқин 
этилар экан, улар гап таркибидан тааиқарида деб қаралади ва гап содда гап мақомини 
олади. Бунда мазкур номувофиқлик йўқолади. 
Пайт эргаш гапли қўшма гапларнинг асосий қисми ҳавола бўлакюиз бўлади. 
Эргаш гап иайт ҳоли сифатида тўғридан-тўғри бош гап таркибига кираверади ва демак, 
ҳавола бўлакка зарурият бўлмайди. Лекин у (қадар кенг тарқалмаган бўлса-да, иики 
ҳавола бўлакли пайт эргаш гапли кўшма гаплар ҳам бор. Бундай гаплардд қачон-шунда 
//ўшанда// ўша пайтда тарзида қаршилантирилган ҳавола бўлаклар мавжуд бўлади. 
Масалан, Сен қачон ўнинчи синфни битирсанг, ўшанда соат олиб бераман гапида бош 
гапдаги ўшанда ҳавола бўлаги пайт ҳоли вазифасида келган, эргаш гапда ҳам худди 
шундай синтактик ўриндаги мос қачон ҳавола бўлаги бор. Иккала денотатив воқеа пайт 
жиҳатдан умумийликка эга, иккала воқеа ҳам бир пайтда амалга ошади, лекин, бу пайт 
умуит англашиларли бўлса-да, очиқ-аниқ айтилмайди. Бу гапда хавола бўлакни чиқариб 
юборганда ҳам гапдаги пайт муносабати ўзгармайди; фақат таъкид бир кадар 
кучсизланади: Сен ўнинчи синфии битирганингда, соат олиб бераман. 
Айтиш керакки, аввалги асосий тур — ҳавола бўлаксиз пайт эргаш гапли қўшма 
гапларда бош гап мазмунан эркин, эргаш гап эркин змас бўлса, кейинги икки ҳавола 
бўлакли турида бош гап ҳам, эргаш гап ҳам эркин эмас.