Musiqani va nutqni idrok qilish. Rangni idrok qilish Reja

Rangni idrok qilish.
Insonning ijtimoiy faoliyatida ranglardan maksadli foydalaniladi. CHunki ularning inson 
ruhiyatiga ta’siri qonuniydir.. Darvoke biz turmush tarzimizni ranglar ishtiroksiz tasavur kila 
olaymiz. Bizning kundalik xayotimizni kisman ranglar boshkarishni anglaganimizda ularning 
moxiyatlariga to’g’ri baho bergan bo’lar edik. Biz ranglrni optik va emotsional ta’siri xakida 
gapirib o’tamiz, kaysiki ular uzaro chambarchas bog’liq bo’lib bizga kerakli ta’sirchanlik 
xususiyatlari xakida ma’lumot beradi.
Avalom bor ranglarning optik ta’sirini o’rganish zarur. Sariq rangni tarkibida boshka rang 
aralashmasi yo’qka uxshab kurinadi ammo uning fizikaviy xususiyatida yashil va qizil ranglar 
aralashmasi mavjud.
SHuningdek, purpur (kirmizi) rangi ham xuddi shunday toza mustakil kurinsada u aslida 
qizil va binafsh ranglaridan tashkil topgan. Kuk rang ham aralashmasiz mustakil kurinadi, 
zarg’aldoq rang esa tarkibida xar doim yashil tus, qizil tus ranglar mavjudligi ko’rinibb turadi. 
Binafsha rangi ham zarg’aldoq rangi singari unda kukish yoki kizgish ranglari sezilarli darajada 

---

bo’ladi. Kukish - yashil, sargish-yashil ranglarida ham uz tarkiblarida kushimcha rang borligi 
bilinib turadi ularni mustakil, bir tusli rang deb bulmaydi. Garchi sariq va ko’k ranglari 
aralashmasidan tuzilishi ham mumkin bulsada yashil rangi optik jixatdan mustakil, bir tusli 
rangdir.
Masofaviy ko’rinishni ranglar o’zgartirishga qodir. Bizga chiziklar, tekisliklar shuningdek, 
perspektiv tasvirlar orkali optik "aldash" sodir bulishi ma’lum. Bunga oddiy misol teatr 
deqoratsiyasida kucha, dala uzokdagi shaxar ko’rinibshining davomi kabilar.
Bunday optik o’zgarish yoki illyuziyani xosil bulishida ranglarning moxiyati juda kattadir. 
Sariq rang yuzani ko’tarib hamda uni kattalashtirib kursatadi.Ok va sariq ranglar kushilishi 
okibatida irradatsiya effekti sodir bulishi mumkin. Ya’nidagi undan karamtirrok ranglarni optik 
jixatdan kichraytirib ko’rinibshiga olib kelishi mumkin. Qizil rang ham shu ranglarga yakin 
bo’lib u ham shunday xususiyatga ega lekin, u shom, yarim qorong’i paytida qorayib ularga 
fondek bo’lib kurinadi. Ko’k rangi bizdan uzoklashib kurinadi. Ammo yarim qorong’ilikda esa u 
oldingi planga chikadi. 
Qora, karmtir ko’k, binafsha ranglariga buyalgan tekisliklar ko’rinibshidan kichiklashadi 
va pastga tortilgandek kurinadi. Yashil rang ularning ichida eng turgun kurinadi. Bundan kelib 
chikadiki ijtimoiy xayotimizning ko’pgina soxalarida ranglar xususiyatlarini kuzda tutgan xolda 
ulardan foydalanish mumkin ekan.
Ranglar ta’sirida yuzaga keladigan assotsiatsiya va taassirotlar okibatida emotsional 
kayfiyat tugdiradi. CHunki bizda rang kabul kilishda kuplab tajriba va kunikmalar xosil bulgan. 
Ammo bu borada biror anik koidaga asoslanib bulmasada ranglar ham xilma-xil tovushlar kabi 
ongimizda ma’lum assotsiativ ruhiyat chakiradi. Masalan, olov va kon rangi - qizil, kuyosh sariq, 
kuk-suv, ufk ,osmon, keng yashil dala, daraxzorlar kabilar assotsiatsiya uygotishi mumkin.
Ranglarni bizning ko’rish organlarimizda turlarga ajratilganda ularning ko’rinibshlarida 
issik va sovuklik, xul va kuruk, uzok va yakinlik, sezgilari ham uygotadi. Ba’zi olimlarning 
tajribasiga kura ranglarni eshitish a’zolariga ham ta’siri bulishi mumkin. Masalan, rus olimi 
L.A.SHvartsning kuzatishi bo’yicha kuzning yashil ranga kunikishi (adaptatsiyasi)da eshitish 
kobiliyatini oshirishi, qizil rang muxiti esa aksincha susaytirishi borligi takidlanadi. Bundan 
tashkari ranglarning ko’rinibshi "ogir", "engil" kabi sezgilar ham uygotadi. Ba’zan ranglardagi 
"kichkiruvchi" deb ham aytiladi. Albatta bu suz obrazli atash bo’lib, ranglarning uta yorkinligini 
ta’kidlaydi.
Yukorida aytib utilgan ranglar xususiyatlarini va ularning ta’sirchanligini kuyidagicha 
izoxlash mumkin.
5-jadval 
Ok 
Engil 
Sariq 
-"- 
Issik 
Kuruk 
Zarg’aldoq 
-"- 
-"- 
-"- 
Kichkiruvchi 
Qizil 
Ogir 
-"- 
-"- 
Kichkiruvchi 
Binafsha 
-"- 
Kuk 
-"- 
Sovuk 
Nam 
Tinch, oxista 
Yashil 
Sovuk 
Xul 
Oxista 
Och kuk 
Engil 
Sovuk 
Xul 
Oxista 
Malla 
Ogir 
Issik 
Xul 
Oxista 
Qora 
Ogir 
Issik 
Kuruk 
Kisik, ogir 
Bizning ko’zimiz kuzatilayotgan ob’ektdagi ranglarga, mavjud yorkinlikka moslashadi. 
Ya’ni kuz tukimasi sezgilariga ta’sir kilib, qorachik kengayishi yoki torayishi mumkin. Ayni 
vaktda kontrast, yonma-yon joylashgan ranglarning uzaro ta’sirchanlikda bo’ladi. Ranglarning 
och, tukligi yonidagi kushni rangni tukligiga, yorkinligi ham uzaro aktiv yoki passivligiga 
bog’liq. Misol qizil rang, yashil rang muxitida yanada yorkin kurinadi. Kulrang oldida tinik 
rangni tozaligi yanada oshadi. SHuningdek, bizga kontrastlarning ketma-ketlik xususiyatlari ham 
tanish, ularning obrazlari borlikka mos. Ammo ularning shakli yassi ko’rinibshda bo’ladi hamda 

---

ularning perspektiv kiskarish xolati sezilmaydi. Rangning negativ ketma-ket obrazli 
ko’rinibshlarida uning och-tukligi ham karama - karshi tusda kurinadi.
Kuk va qizil ranglar uzining maksimal yorkinligida kishi a’zolariga aloxida ta’siri katta. 
Qizil rang nerv tizimlarini kuzgatadi, nafas olishni va tomir urishini tezlashtiradi va 
muskullarning ishlash kobilyatini oshiradi.
Kuk rang nerv tizimi faoliyatini susaytiradi. Nafas olish va tomir urushni susaytiradi. Ogrik 
sezgisini kamaytiradi. Sariq, zarg’aldoq ranglar ham qizilga yakin xususiyatlarga ega. Albatta 
ranglarni bunday taasirchanligi odamning hammasiga bir xilda bulmasligi ham mumkin. Bunda 
kishining jushkinligi, emotsionalligi kabi xislatlariga ham bog’liqdir.
Ramziy ranglar yoki ranglarning ramziyligi. Biz ba’zi tushunchalarni ranglarga 
takkoslaymiz va ularni ranglar orkali ramziylashtiramiz. Masalan: "qora kuzgin","parishtadek 
ok"," "kondek qizil", "kizgoldokdek kizarish", "moviy kuk" kabilar.
Ranglarga kasbiy (rassomchilikda) xarakteristika berishda uziga xos, musikaviy 
tushunchalar bilan ham uzaro hamkorlashib ketadi. Masalan: "bir ton baland", "ranglar 
mojorligi" (Evropacha atash.), "ranglar nozikligi", "uynoki ranglar", "kichkiruvchi", "uta 
yorkin", aktsentlangan", "ranglar galayoni" va boshka iboralar bilan biz ularni obrazlashtirib 
ataymiz.
Ranglarni masofaviy ta’siri. Rang farklanishida biz sariq va qora rangni eng optimalligini 
bilamiz. Bu ikki rang yul (belgi)larida ishlatiladi. Biz kuyida kursatganimizdek masofaviy 
oralikni ko’rish xiralashgan xolatga moslashgan rang moslamalarni tuzamiz.
Ranglarni optimal farklanishi:
Sariq-qora fonda 
Ok-kuk fonda 
Qora zarg’aldoq fonda 
Zarg’aldoq qora fonda 
Qora ok fonda 
Ok qizil fonda 
Qizil sariq fonda 
Yashil ok fonda 
Zarg’aldoq ok fonda 
Qizil yashil fonda 
Urtacha farklanish
Bundan kelib chikkan xolda rang kontrastligi bo’yicha xulosa kilish mumkin.
Jismlar ranglarining ta’sirchanligi ularning yuzalari strukturasi va xarakteriga bog’liq 
bo’ladi. Ranglarning ta’sirchanligi ularning shakliy (strukturaviy) tuzilishi, materialning turi va 
yoruglik manbaiga nisbatan kanday joylashishiga bog’liq. Loyixaviy ishlarni boshlashdan oldin 
dizaynni rassom, me’mor yoruglik manbasini hisobga olgan xolda fikrlaydi. Yuzalar tekis, sillik 
gadir-budur, noteks egilgan va xokazo bulishi mumkin. Yuzalarning bunday xilma-xilligi rang 
jixati va ularning jinsi kuzimizda turlicha rang ta’sirchanligiga sabab bo’ladi.
Masalan: kurgazma (vitrina)ning orka devorini bir necha rangli poloslar bilan buyaylik va 
ulardan birini shoxi tasma (lenta) bilan almashtiraylik. Biz shoxi tasma kushilgandan keyin 
ko’rinibsh tamoman boshka tusga kirganligini kuramiz. Yoki biror yuzani turt katakka 
(kvadratni) bulamiz. Bulinmalarni turt xilda fakturalab, ularni bir xil ranga buyaymiz.
Natijada bir xil rang turt xil effekt beradi. Ranglar tekis yuzadagi karaganda gadir-budir 
shaklda jonlirok ko’rinibsh berishi mumkin. Xilma xil materiallar shoxi. Baxmal, yogochlar 
marmarlar uzlarining strukturaviy tuzilishlariga karab turlicha ta’sirchanlikka ega.
Yog’och ko’rinishidan ilikrok, metallar sovuk, toshlar sovuk, matolar engil ilik 
ko’rinibshda bo’ladi. Loyixaviy yechimda uygunlikka erishish uchun biz materiallar 

---

xususiyatlarini yaxshi bilishimiz kerak. Masalan, shoxi sariq yuzaga ok kogoz xarflar 
yopishtirsak, ularni tonlarini yaxshi tanlay olsak deqorativlik, jozibador effektga erishishimiz 
mumkin. Ana shunday sariq buyalgan yuzaga ok xarflarni buyokda yozsak u kerakli effekt 
bermaydi. Rassom uchun yogoch eng kulay, jonli mateiral bo’lib unga istagan fakturada va 
istagan tonda ishlov berish mumkin. Metallardan imkoni boricha chuzinchok formalarda 
kurilmalar yasalishi va uzining xakikiy rangi koldirilsa uni yaltirash darajasida ishlov berish 
maksadga muvofik bo’ladi.
SHisha uziga xos fakturaga ega. U xonalarni jihozlashda rassom uchun juda katta 
imkoniyat yaratadi. Agar u boshka materiallar (yogoch, plastik materiallar va x.) bilan 
uygunlikda ishlatilsa kerakli effekt beradi.
Ranglarning ta’sirchanligi: Kuyidagi jadvalda turli ranglarni optik ta’siri va ularning 
ta’sirchanlik xarakteri berilgan.
Rangi 
Optik ta’siri 
Kabul kilinishi 
Sariq 
Yorug, yakin, bir turli tarkok 
Issik, engil, kuruk yumshok 
Zarg’aldoq 
Yorug, yakin, tarkok, oldinga 
chikkan 
Issik, kuruk, engil yumshok 
Qizil 
Yorug, yakin, bir turli 
Issik, ogir 
Purpur (kirmizi) 
Bir turli, uzok 
Ogir, sovuk, kattik 
Binafsha 
Kuk 
Kormatir uzok bir turli 
Sovuk, 
ogir, 
kattik 
nam 
ko’rinibshi 
Kukish-yashil 
Kormatir, uzok 
Sovuk, 
ogir, 
kattik 
nam 
ko’rinibshli 
Yashil 
Uzok, bir tuli
Sovuk 
Sargish-yashil 
Yorug 
Sovuk 
Ok 
Ok, uzoklashgan bir turli 
Engil, mayin 
Qora 
Qora kattik 
Ogir, kisik 
Kul rang 
Noanik 
Ogir 
Kizgich-malla 
Qoramtir 
Issik, kattik, zich 
Sargich-malla 
Yorug olga intiluvchi 
Engil, yumshok 
Rang kombinatorikasi - kup tusli ranglardan uygunlashtirib (kushilgan, bu ranglar guruhi 
ma’lum bir ma’no kasb etuvchi ya’ni issiklik, sovuklik, monotonli, yoki jonli ranglar birligi kabi 
yakkol) ko’rinibsh kasb etadigan ranglar guruhiga aytiladi. Demak, abstrakt ranglar yordamida 
buyalayotgan jismdan kat’iy nazar, biror ma’no kasb etuvchi rang guruhini tashkil kilish deyish 
mumkin. Albatta, bunday guruhni tashkillashtirishda ranglar hamoxangligini aniklashda ma’lum 
rang doirasidagi (17 rangli rasm) yoki "MKO" TGL fazoviy rang tizimidan foydalanish mumkin. 
Bunga TGL rang tizmi bo’yicha 2 bir tonli uchburchak tarzida berilgan rang kombinatorikasi 
misol bo’ladi.
Interьer va eksterьer yoki boshka turdagi badiiy bezash, dastgoxli rangtasvir kabi ishlarda 
ranglarning kuyidagi xususiyatlarini farqlanadi: 
1. Issik-sovuk. Sariq, zarg’aldoq va qizil kabi ranglar hamma uchun issik va sifatli 
ranglarga sanaladi. Binafsha, kuk, yashil ranglar sovuk ranglar safiga kiradi. Bular rang doirasini 
ikki tarifida joylashadi. Ammo issik-sovuk deganda sovuk va issik ranglar guruhlarida ham 
uzaro issik-sovuklik farklanishi bulishi mumkin.
2. Aktiv va passiv ranglar. Qizil, zarg’aldoq eng aktiv ranglar bo’lib uning karama-
karshisida (yashil ranglar guruhi) passiv ranglar joylashgan. Bunda ham ranglar uzaro 
nisbiylikda bo’ladi. Masalan, gira-shira yoruglikda kuk rang qizildan aktivrokdir.

---

3. "Yakin va uzok kurinuvchi ranglar". Kunduzgi barcha issik ranglar yakin, sovuklari esa 
uzok kurinadi. Dastgoxlik badiyotida issik ranglar oldingi plan va sovuklaridan esa orka planli 
tasvirlashda foydalaniladi. Gira-shira yoruglikda uzun tulkinli qizil, sariq zarg’aldoq ranglariga 
nisbatan kuk, yashil ranglar yorugrok kurinadi.
4. "Baland - past" ranglar. Eng issik ranglar. "Baland", kichkiruvchi ta’sir kiladi. Yashil, 
kuk ranglar tinch oxista past seziladi. Bunda ham ranglar uzaro nisbiylik qonuniyatiga amal 
kiladi.
"Kuruk - xul" ranglar. Hamma issik ranglar kuruk kurinadi. Oxra ranglari ham kuruk 
ko’rinibshda bo’ladi. Kukish yashil rangi esa uta xul bo’lib kurinadi.
6. Ogir va engil ranglar. Hamma yorugrok, och ranglar engil va qoramtir va qora ranglar 
ogir ko’rinibshida bo’ladi. Kizgich ranglari kukish ranglarga karaganda ogirrok kurinadi. Bu 
yerda sariq rangi gira-shira yoruglikda engil yukoriga intiluvchi bo’lib, och kuk rangi esa engil, 
xavolik, tarkaluvchi, uziga xoslik xususiyatlariga egadir.
7. Statik va dinamik ranglar. Statik ranglarga uzaro muvozanat saklovachi va binafsha kuk, 
yashil va kirmizi (pupur) ranglari kiradi. Dinamik ranglarga qizil va kuk, zarg’aldoq va yashil 
ranglar nisbati (21-rangli rasm) kiradi.
8. Kuzgatuvchi va xotirjamlik chakiruvchi ranglar. Yashildan sariq tarafga, qizildan sariq 
tarafga kuchgan ranglar xotirjamlikka chakiradi. Sariqdan yashil tarafga, sariqdan qizil tarafga 
bulgan katori kuzgatuvchi xususiyatlariga egadir.
9. Me’moriy polixromiyada rang yechimi va uning psixofizik ta’sirchanligi. Rang yechimi 
yoki rang ugunligi tasviriy san’atda kanday muxim bulsa me’morchilikda ham makuldir. Ammo 
tasviriy san’atda (ba’zi turlari bo’yicha) ranglar yorkin, tuygin ishlatilsa me’morchilikda ular 
mayinrok, murakkabrok aralashma ya’ni karama karishi tuldiruvchi ranglardan tuzilgan yokimli 
aralashmalar makulrokdir. Imoratlarning forma va proportsiyalari turlicha bulgani uchun xar bir 
imorat uziga xos rang yechimi talab kiladi. Ammo shaxar kuchalaridagi kurilmalarning rang 
yechimi umumiy uygunlikda bulishi kerak. SHuning uchun bu murakkab masalaga 
mutaxassisona yondoshish talab kilinadi.
Me’moriy polixromiya kompozitsiyasida odatda biror asosiy rangga boshkalarini moslash, 
boshkacha kilib aytganda hamma ranglar bittasini yakkol ko’rinibshiga yordam berishiga 
erishish muxim hisoblanadi. Bunda aytilgan asosiy rang toza yorkin bulishi, kolganlarining 
tarkibi esa tuldiruvchi ranglardan, kamrok kontrastlikda bulishi kerak.
Rang yechimda ikki kutbiylik, ya’ni ranglarni "sovuk", "issik" guruhlarini tashkillashtirib 
kompozitsiya tuzish kulay bo’ladi. CHunki asosiylari issik ranglarda, ikkinchi darajadagilarini 
esa sovuk ranglarda, bir-biriga karama karshi kuyish usuli bilan yechish maksadga muvofikdir.
Agar biz rang doirasida birlashtiruvchi uklari bir-biriga perpendikulyar karama-karshi 
tuldiruvchi ranglardan ikki juftini tanlasak bu yerda turtburchak-kvadrat xosil bo’lib, bu turtala 
rangdan uzaro hamoxanglik xosil bo’ladi. Ya’ni: "turt ham oxanglik".
1. Sariq + binafsha + qizil - zarg’aldoq + kuk - yashil;
2. Sariq - zarg’aldoq + kuk - binafsha + qizil + yashil;
3. Zarg’aldoq + kuk + qizil - binafsha + sariq - yashil. Kolgan "turt ham oxanglik" juftlari 
to’g’ri turtburchak asosida tashkillashadi.
Sariq - yashil + qizil - binafsha; sariq - zarg’aldoq + kuk binafsha; sariq + binafsha + 
zarg’aldoq + kuk; tuzilgan bunday ranglar hamoxangligidan foydalanib me’morchilikda, 
rangtasvir va rang bilan bog’liq xar kanday soxalarda foydalanish mumkin.
Ranglar uygunligini tuzish bo’yicha eng kup tarkalgan uygunlashtirish tartiblaridan biri 
rang uchligi ya’ni karama karshi uch rangni uzaro munosibati sanaladi. Bu ranglarni uzaro 
kushiluvidan xosil bo’ladigan xosila ranlari xakida yukoridagi bobda izoxlab utilgan. Bunday 
uchlik kushma "turlashdan" kup soxalarda foydalaniladi.
E.M.Lusheko (rus. olimi) uzining "Rang nazariyasi" kullanmasida, Leonardo da Venchi 
uzining "Madonna Litta" asarida uchlik ranglarni turlashdan moxirona foydalanilganligini 
isbotlashga xarakat kiladi.

---

- Bu asar uzining kompozitsion ulchamlari, tuzilishining yetukligi bilangina xayratlantirib 
kolmay balki, nafis ranglar ham oxangligining yukori darajada tashkillashtirilganligi bilan ham 
kishini lol koldiradi. Bu bilan u yukori emotsional ta’sirchanlikka erishgan. Bu kartina rang 
xududlari ulchamlarining uzaro moslashishi zarurligini isbotidir.
Ranglarni uzaro moslashtirish, uygunlashtirish ularning yorkinligi och-tukligi biri bilan 
ikkinchisining yorkinligiga ta’sir kilish yuli bilan hamda tanlagan ob’ekt xududlariga rang 
maydonlarini bir-biriga nisbatini to’g’ri tanlash orkali kompozitsion yechim xal kilinadi. 
Masalan, rassom ranglarni uzaro uygunlashgan tizimiga biror rangni yorkinligini oshirib uning 
ulchamini kattalashtirib "dominant" ya’ni uni asosiy kilib kursatsa u xolda kompozitsiyaning 
mazmuni psixologik jixatdan keskin o’zgaradi. Rang yechimi bilan bog’liq bulgan kompozitsiya 
tuzilishida albatta uning temasi, joyi masofasi va funktsiyaga (maksad) karab xal kilinadi. Uch 
rang hamoxangligidan foydalanishda me’mor ranglarning och-tukligi, yorkinligi, rang 
maydonlarining katta kichikligi kabi shartlarga amal kilishi lozim. Katta maydonni egallagan 
ammo yorkinlik darajasi pastrok rang konikarsiz ta’sirchanlikda bulishi, yoki kichik joyda 
joylashib uning yorkinligi oshgan, aktsentlik bulishi ham mumkin. Oltita rangdan birikma xosil 
kilishda tuldiruvchi ranglarni 2 ta uchligi yoki uch juftidan foydalanish mumkin. Katta 
intervallik polixromiya kompozitsiyasi tuzishda berilgan shunday tavsiyadan foydalanish 
mumkin. Lekin bu tavsiyani mutlok tavsiya deb tushinmaslik kerka. Polixromiya 
kompozitsiyalari spektr ranglarning bittasidan, uni ochartirish yoki tushintirish yuli bilan, 
"monoxrom" tarzida tuzilishi ham mumkin. Bunda asosiy dikkatni kontrastlilika karatiladi.
Misol uchun: yashil rangni okartirish yoki uni qoraytirish yuli bilan amalga oshiriladi. 
Kupchilik rassomlar uzining dastgoxli rangtasvir ishlarida shunday monoxrom koloritdan 
foydalanadi. E.M.Lushcheko (russiya olimi) bu xakda frantsuz rassomi (XIX asr) Jerikoning 
"Telba" kartinasini misol keltiradi.
Bu bilan rus olimi badiiy asar yaratishda rang yechimining moxiyatini ya’ni monoxromatik 
ranglarda ham maksadga erishish mumkinligini ta’kidlaydi. Rangni qoraytirish va okartirish 
usulidan tashkari, tuldiruvchi ranglarni kushish yuli bilan ham me’moriy tasvirlarni chikarish 
mumkin.
Masalan sariq bilan binafsha kulranga yakin yokimli ton beradi. Binafshadan kulranggacha 
va bu rangdan sariqkacha bulgan pogonadagi rangdir. Me’morchilikda kup kullaniladigan 
ranglarning yana bir aralashmasi "nyuans uygunligi" deb ataladi. Bunda kompozitsiya kutbiy 
karama-karshi ranglardan ya’ni maksimal yorkinlikdagi 2 ta yonma-yon joylashgan rang aktsent 
berilishi kerak bulgan kutbiy rangga karama-karshi joylashtiriladi.
Qora, kul rang, ok axromatik ranglar kombinatsiyasini zamonaviy me’morchilikda 
ornamentlar va kupincha interьer, eksterьerlar rang yechimida ham kullanilmokda bu 
aralashmalar ham yokimli ton beradi. Bu rang aralashmalari axromatik ranglar uygunligi deb 
ataladi. Me’morchilikda juda keng tarkalgan usullardan biri (axromatik fonda bir yoki bir necha 
ranglarni ajratib kursatish) 1-aktsentlik-e’tiborni tortuvchi bo’lib uni "xolilashgan" rang 
kompozitsiyasi deb ataladi. Bir yoki bir necha rangli tekisliklar axromatik fonda yakkol ajralib 
kurinadi. Masalan bu interьerlarda katta tekisliklar axromatik rangda buyalib uning fonida gilam, 
katta bulmagan maxobatli devoriy surat, gobilen, mebelь, kartina yoki biror informatsiya 
stendlar kabilar ajratib kursatiladi.
SHuni ham takidlash lozimki ajratib kursatilgan rangli narsa kontrastli bulgani uchun kuzni 
tez charchatish mumkin. SHuning uchun bunday uta kuchli kontrastlar odam tez utadigan 
karidor, zinapoyalar devorlari yoki kiska muddatga muljallangan (oshxona vestibelь, magazin) 
xonalarga muljallanadi.
Tekislikdagi ranglar majmuasi fakat me’moriy polixromiya qonuniyatlariga amal kilinib 
ochilgan bulsa uni uygunlashgan rang yechimi deyish mumkin.
1. Me’moriy polixromiyada rang yechimi masalasida vakt faktori dolzarb, eng muxim 
hisoblanadi. Buyalgan yuzalarga dikkat bilan karalmaydi, aksincha xarakatda yul-yulakay utib 
ketiladi. Ba’zan buyalgan yuza biror narsani sinchiklab karashda fon bo’lib xizmat kiladi. 
Me’moriy ob’ekt kuzatilganda ranglar majmuasi bir-biri bilan takkoslanmaydi. Ulardagi ranglar 

---

xotiramizda ketma-ket kaytariladi. Ularning och-tukligi, yorugligi, yorkinliklarining farklanishi 
rang kompozitsiyasi tuzishda asosiy omil hisoblanadi.
Kontrast ranglarni kuzatish jarayonidagi almashinuvi rang kombinatsiyasi oxangdorligini 
oshiradi, yorug va karamtir tonlarning almashinuvi ham uziga xos yoruglashgan kontrast 
effektini oshiradi. Kulay, topilgan rang ritmi - me’moriy garmonik kurilma hisoblanadi.
Me’morchilikdagi rang majmuasini yechimi yukorida aytib utilgan ranglarning dinamik 
xususiyatlarini hisobga olishni takoza kiladi. CHunki ranglarning bu xususyaitlari psixologik 
nuktai nazardan olganda asosiy faktorlardan biri deyish mumkin. Me’morchilik kompozitsiyasi 
tuzishda psixologik faktordan kelib chikiladi. Kup kavatli me’moriy inshootlarning xar bir 
kavatidagi koridorlar, foyelar va xonalar, zinapoya kismidagi devorlar ranglari aloxida uziga xos 
xal kiladi. CHunki yerdan kancha balandga kutarilsa shuncha yoruglikning yerdan sinib 
kaytarilgan nurlari yukoriga kam etib boradi. CHunki to’g’ridan tushadigan tabiiy yoruglik 
hamma vakt bir xilda yoritmaydi. SHuningdek sun’iy yoruglik ham doimiy emas. Biz yukori 
kavatga kutarilish uchun katta energiya sarflaymiz, tabiiyki bizning psixologik xolatimiz 
o’zgaradi, charchash sodir bo’ladi. Demak ranglarning kuzgatuvchi, ta’sirchanligini 
sustlashtirishni takoza kiladi. Masalan, ranglar shkalasi yashildan sariq tomonga yoki qizildan 
sariq tomonga karab o’zgarishi mumkin.
Kuyidagi jadvalda ranglarning ta’sirchanligiga xarakteristika beriladi. Ammo bundan 
foydalangani anik yoki mutlako tavsiya deb tushinilmaslik kerak. Bu soxa fanda kam urganilgan, 
kolaversa rang ta’sirchanligi indivudal xususitga ega. Ammo kupchilik uchun kuyidagi ranglar 
ta’sirchanligi umumiydir.
Ranglar birikmasi 
Ta’sirchanlik xarakteri, kabul 
kilinishi, sezishili 
Sariq – zarg’aldoq – qizil 
Aktivlashtiruvchi, issik xayotbaxsh 
Sariq – kirmizi (purpur) qizil 
Tantanavor 
Sariq- – sargish – yashil 
Xayotbaxsh, baxra ochuvchi 
Sariq – kukish – yashil 
Sovuk sokinlik baxsh etuvchi 
Sariq – qora 
Qora fonda sariq – dikkatni tortuvchi zidlik bilan 
ta’sir kiluvchi 
Sariq – ok 
Qizil – binafsha 
Lanjlik, sustashlik, notinchlik 
Qizil – kuk 
Dinamiklik, xiyotbaxsh 
Qizil – sargish – yashil 
Aktivlashtiruvchi 
Qizil qora 
Kungilni ezuvchi 
Qizil – ok 
Kuruk, kattik, notabiylik 
Qizil kul rang
Issik, yokimli, agar kul rang kuprok mikdorda bulsa 
– jidiy rangli 
Kuk – zarg’aldoq 
Jonli, kuzgatuvchi 
Kuk – binafsha
Noanik kayfiyatli, sustkashlik chakiruvchi 
Kuk – yashil 
Sovuk, xarakatsizlik 
Kuk – qora 
Kungilni notinchlantiruvchi xayotsizlik 
Kuk – ok 
Toza, engil, baxra ochuvchi 
Kuk – kulrang 
Sovuk, ruhiyatni susaytiruvchi 
Yashil – binafsha
Befarklik, noanik kayfiyatli 
Yashil – zarg’aldoq 
Kuvonchli 
Yashil – qora 
Ogir 
Yashil ok 
Sovuk, oxista, toza, engil xissiyot 
Yashil – malla 
Tabiiy, xayotiy, oxistalik 
Xonalarning funktsional ahamiyati, ulchami tabiiy yoruglikka nisbatan xolati, kavati 
kabilar rang yechimida asosiy talablar hisoblanadi. Interьerning rang yechimi fakat bir umumiy 

---

rang bilan buyash bilangina emas balki undagi bo’ladigan jihozlar, pol, potolok va devorlar 
yechimi ham kompleks xal kilinadi.
2. Sun’iy yoruglikning rang toniga ta’siri katta. SHuning uchun loyixalash jarayonida 
kanday elektr chiroklari bilan yoritishni muljallash, ranglarni bu chiroklarda kanday uzgurishini 
oldindan bilish zarur. Oxraga uxshash sariq ya’ni tuk sariq lyuminestsent elektr lampasi 
yorugligi ta’sirida sargich - yashil tusga, urta yashilkukish- yashil, kukish ranglar binafsha tusida 
kurinadi. CHuglanma lampa yorugligi ta’sirida kukish, yashil, sargish yashil kabi ranglar uz 
tusini yo’qotadi yoki ajratib bulmas darajada o’zgarishi mumkin. Ulьtramarin (tuk kuk) asosida 
tayyorlangan xavo rangi ham bu lampa ta’sirida binafsha tusda kurinadi.
3. Ranglar tekisliklar xajmiga karab o’zgarib kurinadi. Masalan eskizda berilgan rangning 
yorkinligi naturada maydonning xajmi kattalashganda uning yorkinligi yanada kuchayib 
kurinadi. Bunday o’zgarishlarni loyixa jarayonida kuzda tutish lozim.
4. Rang yechimi me’moriy inshoatning masshtabidan, uning ob’yomli - fazoviy - 
kompozitsiyaviy tuzilishidan kelib chikiladi. CHunki ranglar uzining "ogir", "engil" va och-
tuklik, yorkinligi kabi xarakterisitkasiga ega bo’lib ular me’moriy kurilmaning obrazli yechimiga 
jiddiy ta’sir kilishi mumkin.
8. Rangni idrok kilishdagi ko’rish illyuziyalari va uning forma xosil kilishdagi roli. Xar 
kanday me’moriy inshoatda ranglar majmuasi muammosining mavjudligi real xoldir. Biz 
me’moriy inshootni kuzatar ekanmiz, uning rang yechimini umumiy yechimi bilan tabiiy, birga 
idrok kilamiz. Bunda me’moriy kompozitsiyaning tulakonli shakliga majmuasini kanchalik 
monandligini yoki mutonosiblik borligini kuramiz. Agar rang to’g’ri xal kilingan bulsa 
imoratning ulchamlari (baland-pastligi, tarkokligi yoki kompaktli ko’rinibshi, ogir engilligi 
kabilar) uz urnida, umumiy uygunligi mukammal bo’lib kurinadi. CHunonchi biz xoxlaymizmi 
yoki yo’qmi ranglar majmuasi me’moriy inshootning tarkibiy kisimiga kiradi. Ob’em, bushlik, 
rang uzaro ichki bog’liqlikda bo’ladi.
Ranglarning psixofiziologik ta’sirchanlik xususiyatlari qonuniyatlarining yaratilishi estetik 
masalalarni xal kilishda muxim ahamiyatga egadir. Umuman, bu qonuniyatlarni bilish rang 
yechimi masalalarini xal kilishda ilmiy - nazariy asoslangan, sovodli yondoshishni takozo kiladi. 
Biz me’moriy va dizaynchilik ishlarida rang yechimi bo’yicha ranglarning xususiyatlariga 
asoslanib loyixaviy ishlarni bajarish borasida bir kator masalalarni kurib chikamiz.
1) Ranglarni burtib yoki uzoklashib ko’rinishi. (illyuziya xodislari). Biz yukorida 
ta’riflaganimizdek ranglar uz xususiyatlariga kura joylashgan masofalariga nisbatan uzokrok 
yoki yakinrokda ko’rinibsh mumkin. SHuning uchun ularga xarakteristika berilganda oldinga 
burtib chikuvchi va uzoklashuvchi ranglar deb atalgan edi. Ranglarning bunday illyuziya berishi 
ularning foniga ham bog’liq bo’ladi. Masalan ok yoki och kul rang fonda kuyidagi ketma - 
ketlikda bo’ladi: qizil, sariq, yashil, kuk, ok. (Bunda xar bir oldinda joylashgan rang kelgusisiga 
nisbatan burtgan kurinadi). Ranglarning och-tukligi ularning illyuziya berishida asosiy faktor 
hisoblanadi. CHunki och rang, tuk ranga nisbatan oldinga burtib turish xususiyatga ega. Agar 
qizil va kuk ranglarni bir xil yoruglikda olsak qora fonda qizil oldinga burtib chikadi. Kuk rang 
esa uzoklashib kurinadi. Biz kukni ochartirsak, ular yonma-yon bir masofada ko’rinibshi 
mumkin. (26-rangli rasm)
Umumuan xar kanday xromatik rang axromatiklariga nisbatan burtib turadi. Axromatik 
ranglar asosan bir tekislikda joylashgan bo’lib kurinadi. Och-tukligi (yorugligi) bir xil bulgan 
ranglardan issiklari sovuklariga nisbatan oldinga burtib turadi. (Masalan yukorida kayd 
kilinganidek qizil, zarg’aldoq, sariqlar burtib va yashil, kuk, binafsha ranglar uzoklashib 
kurinadi). Loyixalashda ranglarning bunday xususiyatlaridan moxirona foydalanish uning sifatini 
oshiradi. Uzun koridorni karshisidagi devor burtib chikuvchi rangda buyalsa u kiskarok kurinadi, 
kichik xona devorlari, potologi, "uzoklashuvchi" ranglarga buyalsa xona kengva baland 
ko’rinibshi mumkin. Ornamental pollarni loyixalashda kupincha axromatik ranglar tanlanadi. 
CHunki pol tekisligi bir me’yorda saklanishi kerak. Past baland illyuziyasi bulsa odam yurganda 
u nokulaylikka duchor bo’ladi. Polning yuzasi bir xil ton kuchiga ega ranglardan foydalanilgan, 
takdirda uning yuzasi bir tekislikda kurinadi.

---

2) Ranglarning "salmogligi" illyuziyasi. Bir xil formalik ikki jismni turlicha rangi bulsa 
kuzatuvchi uchun turli ogirlikda bo’lib kurinadi. Bir xil formalik jismlar turlicha ranglarga 
buyalsa ularning salmogilari ham xar xil bo’lib tuyuladi. Buning sababi bu jismlarning ranglari 
uzining "yorkinligi, och-tukligi, bilan farklangan. Yorug, och ranglar tuk tuygin ranglarga 
karaganda engil, xira ranglar ham yorkinlariga nisbatan ogir kurinadi. Dagal fakturalik ranglar 
ham sillik yuzalikdagiga nisbatan farklanadi. Rang doirasidagi binafsha rang zonasi ogir, 
ranglarning eng engili esa limonsimon sariq deb hisoblanadi. Burtib turuvchi ranglar odatda ogir 
ko’rinibshli bo’ladi. Potolok bunday ranga buyalsa u ogir, bugik, ta’sir kiladi. Agar xona 
devorlari yorkin, ogir ranglarda ishlov berilsa unda xona uzining xajmiga nisbatan torrok 
ko’rinibb sikuvchi, kayfiyatni buzuvchi muxitga aylanishi mumkin. Umuman interьerda ranglar 
majmuasini yaratish psixologik nuktai nazardan karaganda juda muxim bo’lib me’mor va 
dizaynchi rassomlarning loyixaviy ishlarni asosiy kismini tashkil kilishi lozim. Ob’yomli fazoviy 
yechimi yaratilishida ranglarning ogir-engilligi, yorkinligi, burtib turuvchi va uzoklashib 
ko’rinibshi kabi xususiyatlarini hisobga olish, uning statik-dinamik tuzilishi, tektonik xolatining 
jozibadorligini yaratish asosiy omil hisoblanadi.
3) Ranglarning fakturaligi illyuziyasi. "Burtib chikuvchi" ogir-engil kabi ranglar xakidagi 
tushunchalaridan tashkari polixrom formaning ob’emli - fazoviy strukturasini tularok 
xarakterlovchi - "fakturaliligi" deb ataluvchi sifati ham muxim ahamiyatiga ega. Bundaylarga 
kuprok issik oldinga burtib chikuvchi, yorkinligi pastrok ranglar kiradi. Sovuk, uzoklashuvchilari 
va uta tuklari esa "fakturaviy" ranglarga kiradi. Biron relьefli jism tuk kuk yoki yorkin qizilga 
buyalsa uz shaklini yo’qotib pachak bo’lib kurinadi. oxra (och malla) sariqka nisbatan fakturalik 
inshootni xavo rangdan kura kul rang kukka buyalsa u turgun va yokimlirok ko’rinibb, bino 
xashamatli tus oladi. Besh xromatik kul rang noteks yuzalarni sovuk uta yorkin ranglarga 
nisbatan tekis kilib kursatadi. Umuman ranglar tarkibida qoraning ishtiroki ularning materiallilik 
va fakturalik ko’rinibshiga yordam beradi. Ranglarni xarakterlovchi yana bir xususiyati, ular 
to’g’ri tanlansa buyalgan yuza "tusik" bo’lib yoki biron yuza tekislikni anik to’g’ri kilib 
belgilaydi. Fakturasiz rang esa usha sifatlarini yo’qotib kursatadi. Biz "ajralib" kurinayotgan 
ranglar xakida gapirar ekanimiz bular albatta biror fonga nisbatan yoki kupchilik ranglar 
majmuasiga nisbatan deb tushinilishi lozim. Masalan katta qizil tekislik yoki dogga sariq rangni 
joylashtirsak u xolda sariq uchun qizil fon sifatida fakturalirok, bo’lib kurinadi. Agar biz sariq 
mikdorini kupaytirsak unda qizil sariqni saklab turgan tusik ramka xizmatini bajarayotganday 
tuyulishi mumkin. Bunday xolda qizil, sariqka nisbatan "kattik" ko’rinibshda bo’ladi.
Teatr stenografiyasi yaratilishida rassom ranglarning ana shunday xususiyatlaridan obraz 
yaratish uchun foydalanadi. Masalan Gamlet qora kiyimda, Ofeliya esa ok, malak siymo, Otello 
qizil va qora kontrasda, Dezdimona och xavo rang kiyimda, Qorabotir qora. Toxir va Zuxrolar 
ok va sargish zarrin aralash va xokazo ranglarda tasvirlashga xarakat kiladilar.
9. "SHakl va fon" ko’rinibshi. "SHakl va fon" ning xodisaviy sifatlarini birinchi marta 
Daniya psixologi Rubin ixtiro kilib namoyish kilgan. Uning tasvirida ok fonda ikki odam 
boshining profeli (boshning yon ko’rinibshi yoki qora fonda ok vazani ko’rish mumkin. Tasvir 
fonga nisbatan kichik bulsa u kurimsiz bo’lib kurinadi. Umuman, karamtir fonda yorug dog 
tasvir ko’rinibshda bo’ladi. Fakturik, burtib ranglar xar doim shakl bo’lib kurinadi. Masalan uta 
yorkin yoki fakturasiz ranglarga yozilgan shrift yaxshi ukilmaydi. SHriftlar foniga nisbatan 
salmoglik, burtib chikuvchi ya’ni fakturalik ranglar bilan yozilgan bulsa u masofadan yaxshi 
ukiladi.
10. SHakl va ranglarning uzaro ta’sirchanligi. Yukorida biz kurib chikkan idrok kilish 
qonuniyatlari rang yordamida yechilgan ob’emli- fazoviy shakl uz urnida yangi, uzgacha 
ko’rinibsh 
kasb 
etadi. 
Ya’ni 
biz 
bunda 
geometrik 
shakl, 
massa 
xajmini 
transformatsiyalashganligini shoxidi bulamiz. Tuk karamtir, sovuk polixromiyada tuzilgan 
shakllar kichiklashib och ranglardagisi esa aksincha kattalashib kurinadi. Geometrik shakllar uz 
tuzilishlariga kura turlicha rang yechimi talab kiladi. Masalan, shar yuzasining uzluksiz 
aylanishida bir xil rang tsilindr esa fakat bir tomonlama aylanganligi hamda asoslari yassi 
bulganligi uchun bir necha rangda bo’ladi.

---

Parallelipiped va kup kirrali geometrik shakllarni nyuans ranglarda buyalsa parallelipiped 
kup kirrali jismga karaganda kontrastlirok kurinadi. Bunga sabab uning kirralari keskinrok 
utkirrok ko’rinibshda bulganligidir. Ob’emli fazoviy shaklning idrok kilinishida yorug - 
soyaning ahamiyati katta bo’lib kuchli yoruglik uta kontrastli soya xosil kiladi. Natijada yoruglik 
tomondagi rangni sifati uzligicha namoyon bulmaydi. Soya tomonida rang yoruglik 
tushmaganligi sababli deyarli sezilmaydi. Polixromiya urtacha yoruglikda uz ko’rinibshini 
saklab koladi. SHuningdek kuchsiz ta’sirchanlikdagi ranglar aksincha shaklning soya-yoruglikni 
kuchaytirib kursatadi. Ya’ni nyuans ranglar relьefli formalarni yakollashib ko’rinibshiga yordam 
beradi. Umuman olganda, uta aktiv buyoklar formalarning shakliy sifatini yo’qotishi mumkin.
Me’moriy kurilmalar ma’lum bir masofadan kuzatilar ekan, ularning ranglari uz aktivligini 
yo’qotishi mumkin. Masofa uzoklashgan sari issik ranglar ham xavo perspektivasi 
qonuniyatlariga kura sovuklashib boradi. Zamonaviy arxitektor kurilma 
loyixasini 
rejalashtirishda polixromiyaning forma tashkillashuvidagi ishtirokini hisobga olgan xolda uning 
masofadagi urni va rang effektlaridan natijali foydalana olishi lozim. Eksterьer va interьerning 
rang ishlovini tashkil kilinishida. Me’moriy kompozitsiyaning uzigaxosligi, tekisliklar, xilma-xil 
yuzalarning ulcham nisbatlari va eng muximi masofaga moslanishi asosiy mavzusi hisoblanadi.
Urta Osiyoning urta asrlar me’morchiligi me’moriy kompozitsiya yaratishdan ranglardan 
yukori darajada did bilan foydalanganlar. Mashxur Amir Temur makbarasini bunga misol 
keltirish mumkin. Uning tashki tektonikasining jozibadorligiga ranglar asosiy rolь uynaydi. 
Binoning ulkan gumbaziga berilgan kukish, xavorang, och-yashil kuloliy ranglar uning xavo 
bilan kushilib, engil ko’rinibshini, devorlaridagi rangabarang nakshlar esa tekisliklarni 
kompozitsiyaviy nisbatlari uygunligini ta’minlaydi.
Me’moriy ansambllarni fazoviy shakllanishida polixromiya asosiy uslub sifatida 
katnashadi. Bunga Xiva, Buxoro shaxarlarining me’moriy inshootlarini misol kilib kursatish 
mumkin. Minoralarning rangli nakshlari, peshtoklarga berilgan sopol bezaklar birinchidan 
ulardagi tekisliklar yuzalari, xar xil shakliy ulchamlarini uzaro uygunlashtirsa ikkinchidan 
yonma-yon, bir ansamblni fazoviy tashkil etishda uzining ornamental, rang tuzilishining xila-
xilligi bilan ishtirok etadi. Rangni me’morchilikdagi roli bekiyos. Bunga kuplab misollar 
keltirish mumkin. Uylaymizki, kelajakda xalk xujaligining barcha soxalarida, umuman inson 
faoliyatida rang garmoniyasi bekiyos rolь uynayveradi. CHunki insonga tabiat in’om etgan 
borlikni idrok etishda ko’rish, ranglarning xilma xil "simfoniya"si eng guzal tuyg’u, xislar 
uygotadi. Rang muxitini to’g’ri tashkil kilinganda, u kishi xayotini asosiy bezovchisi sifatida 
katnashadi.
Qaerdaki yorug’lik nurlari bo’lar ekan o’sha joyda rang ham mavjuddir, yorug’lik to’lqini 
bo’lmagan joyda hech bir rang yo’q. Har bir rang o’zining to’lqin uzunligiga ega. Ranglar- inson 
ko’zi bilan qabul qiladigan to’lqin uzunligiga mos keladi. Hasharotlar va hayvonlarning ko’zlari 
insonnikida farq qilgani uchun ularning ko’zi boshqacha to’lqin uzunlikni qabul qiladi, shuning 
uchun ular boshqacha ranglarni ham ko’ra olishi mumkin. Qisqacha qilib ta’rif bersak, rang bu – 
jismga tushgan yorug’likni o’sha jism rangi tufayli o’zining to’lqin uzunligini o’zgartirib sinib 
qaytishi, Ana shunday sinib qaytganda bizning ko’zimizga jism rangli bo’lib ko’rinadi. Demak, 
predmaetning rangi o’sha redmet yasalgan material va unga tushayotgan yorug’lik to’lqiniga 
bog’liq Isaak Nyuton quyosh nurini shisha prizmadan o’tkazib oq nur tarkibida juda ko’plab 
ranglar borligini aniqladi, bu ranglarning asosiylari 7 xil edi. Spektr (kamalak) 7 xil rangdan 
iborat bo’lib ko’ringani bilan, ammo maxsus priborlar uning tarkibida 100da ortiq rang borligini 
ko’rsatdi. Hayotingizda biror marta- ―tabiatda necha xil rang bor‖ deb o’ylab ko’rdingizmi?, 
Albatta bu savolga aniq javob berib bo’lmaydi, chunki turli xil ranglar birini boshqasiga 
qo’shilishi yordamida hosil qilinadi, SHunday ekan, ularni istagancha hosil qilaverish mumkin. 
Lekin o’sha hosil qilinayotgan turli ranglar aslida bir nechta asosiy hisoblangan ranglarning 
qo’shilishidan hosil bo’ladi. Bu asosiy ranglar – kamalak (spektr)dagi 7 xil rang hisoblanadi. 
Agar etibor bergan bo’lsangiz kamalakdagi ranglarni bir biridan farqlash qiyin, chunki, bir rang 
bilan keyingisi o’rtasida aniq chegara yo’q, ya’ni biri boshqasi bilan qorishib ketgan, Ular: 
Qizil, zarg’aldoq, sariq, yashil, ko’k, pushti, binafsha, Ana shu 7 xil ranglarning ichida ko’zga 

---

yaqqol ko’rinadigan, yanada eng asosiysi hisoblangan 3 xil rang mavjud bo’lib, ular: Qizil, 
Yashil va Ko’k. Qolgan 4 ta rang shu 3 ta rangning qo’shilgan joyida hosil bo’lgan. Endi shu 
bilan bog’liq holdan, e’tiboringizni boshqa tomongan qaratmoqchimiz, Televizor, kompyuter va 
boshqa qurilmalarning ekraniga diqqat bilan qaraganmisiz. Agar siz har qanday ekranni diqqat 
bilan kuzatsangiz, ekran nuqta (pixel)lari aynan 3 xil rangdan iborat ekanligini sezasiz. U ham 
bo’lsa, yuqrida aytilgandek: Qizil, yashil, ko’k. Mana shu ranglarning ochroq tusga kirishi yoki 
qoramtirroq tusga kirishi natijasida ekranda har turli ranglar hosil bo’laveradi.