Mineralogiya



Download 1,54 Mb.
bet4/127
Sana13.09.2021
Hajmi1,54 Mb.
#173025
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   127
Bog'liq
MINERALOGIYA

Eksperimental mineralogiyaning vazifasi sun`iy usulda laboratoriya, zavod sharoitida ayrim kimyoviy elementlarni bir-biriga qo`shish natijasida yangi minerallarni olishdan iborat. Bunda texnika va xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan minerallar va kristallar ishlab chiqarish hamda sintez qilinayotgan mineralning hosil bo`lish jarayonini tabiiy sharoitga tatbiq qilish asosiy maqsad hisoblanadi.

Kosmik jismlar mineralogiyasi. Oy jinslaridan namunalar keltirilgach, bu sohaning rivojlanishiga imkoniyat tug`ildi. Oy jinslari tekshirilganda Oy sirti qismlarida mineral hosil bo`lishining o`ziga xos xususiyatlari borligi haqida dastlabki ma`lumotlar olindi. Meteoritlarning mineral tarkibini o`rganish ham katta ahamiyatga ega.

Minerallar - xilma-xil jarayonlar natijasida hosil bo`lib, kimyoviy tuzilishi va fizik xususiyatlari jihatdan deyarli bir xil bo`lgan tabiiy jism; asosan tog` jinslari, ma`dan va meteoritlarning tabiiy qismi. Ba`zan suyuq minerallar ham (masalan, tug`ma simob) uchraydi. Suvning mineralga mansubligi - munozarali masala, muz esa mineral hisoblanadi. Amorf-metakolloidlar tashqi ko`rinishi kristallarga o`xshash, lekin amorf, shishasimon holatidagi minerallardir. Har bir mineral faqat o`ziga xos kristall tuzilishiga ega bo`lgan aniq tabiiy birikmadan iborat. Bir xil tarkibli (masalan, olmos-grafit, kalsit-aragonit), lekin turlicha tuzilishiga ega. Kimyoviy tarkibi yoki morfologik xususiyatlaridagi uncha katta bo`lmagan o`zgarishlar, minerallarning ichki tuzilishida keskin farqlarga olib kelmasa, ular minerallarning turlari deyiladi (masalan, kvars turida - tog` billuri, ametist, sitrin, xalsedon). Bir-biridan yuza bilan ajralib turuvchi yakka kristallar, donachalar va mineral individlarini, ularning o`simtalari mineral agregatlarini tashkil etadi.

Mineral tarkibini belgilovchi formulalarda transuran va geliy, ksenon va argon kabi gazlardan tashqari, barcha kimyoviy elementlar bo`lishi mumkin, lekin ularning miqdori turlicha: bir yoki bir necha element asosiy hisoblanadi va mineralning tarkibini belgilaydi, qolganlari mineralda izomorf aralashma (masalan, seziy, indiy, kadmiy, galliy, selen, talliy, reniy, rubidiy va h.k. ko`pgina nodir - kam tarqoq yer elementlari) holida uchraydi. Mineral tarkibining murakkabligi va o`zgaruvchanligi faqat izomorf hodisasi bilangina emas, balki ayrim atom va ularning guruhlaridan iborat aralashmani, shuningdek submikroskopik kiritmalarning mineral tarkibiga kirishiga ham bog`liqdir. Mineralda submikroskopik kiritmalar quyidagi hollarda hosil bo`lishi mumkin: a) eritma, qotishma va boshqalarning kristallanish jarayonida dispers aralashmalarni ushlab qolishi natijasida (masalan, kvarcdagi suyuq gaz qo`shimtalari, dala shpatdagi gematit qo`shimtalari): b) haroratning o`zgarishi bilan qattiq qorishmalarning kaliyli dala shpatlarida pertitlarning hosil bo`lishi, murakkab sulfid va murakkab oksidlar parchalanishi natijasida; v) metamikt o`zgarishda; g) bir mineral o`rniga boshqasining joylashuvi va b.lar.

Muayyan strukturali mineralning tarkibi, uning izomorfizmidagi qonuniy o`zgarishlari, atomlarning tuzilishi, kristalloximik xususiyati, ulardagi atomlar radiusi, koordinatson soni va kimyoviy bog`lanish turi bilan belgilanadi.

Mineral konstituciyasi (tarkibi va tuzilishi) formulalarda ifodalanadi. Unda: a) ionning valentligi (agar turli valentlikdagi elementlar bo`lsa); b) kompleks anionlar (kvadrat qavslarda), masalan [SiO4, AlO3]; v) elementlarning izomorf guruhlari (qavslarga olingan va bir-biridan vergul bilan ajratilgan holda; bunda ko`p uchraydigan element birinchi o`rinda yoziladi); g) qo`shimcha anionlar ON, F, Cl va boshqa anion radikallaridan so`ng joylashadi; d) kristal-logidratlardagi suv molekulalari (formula oxirida va nuqta orqali u bilan bog`lanadi); ye) seolit yoki absorbsion suv ham formula ohirida nuqta orqali yoziladi va Н2O tarzida belgilanadi.

Minerallarning tashqi qiyofasi ularning ichki tuzilishi va paydo bo`lish sharoiti bilan belgilanadi. Ayrim mineral individlarning kattaligi 1-100 mm dan bir necha metrgacha bo`lishi mumkin. Kristall tuzilishi o`sish sharoitiga bog`liq bo`lib, turli ko`rinishidagi izometrik bargsimon va tangasimon (masalan, molibdenit, slyudalar, talk), taxtasimon, ustunsimon va ignasimon (rutil, aktinolit, turmalin) mineral kristallari vujudga keladi. Mineralning ayrim kristallarida mansub chiziqlar, belgilar, shuningdek, o`sish va erish shakllari kuzatiladi. Mineral morfologiyasi va qirralar tuzilishini batafsil o`rganib mineral individlarning paydo bo`lish tarixi yaratiladi.

Minerallarning fizik xususiyati ularning kristall tuzilishi va kimyoviy tarkibiga bog`liq. Mineralning fizik xususiyatlariga ularning solishtirma og`irligi, mexanik, optik, luminissent, magnit, elektr, termik va boshqa xossalari kiradi. Mineral solishtirma og`irligiga qarab yengil va o`ta og`ir turlarga bo`linadi. Mineralning solishtirma og`irligi kristall tuzilishiga kiruvchi qismlarning atom og`irligi, ularning (tahlanish) joylashish holati, anionlar va suvning bo`lish-bo`lmasligiga bog`liq. Mineralning solishtirma og`irligini o`rganish ularning nomini to`g`ri aniqlash, ma`danlarni boyitish, bir-biridan ajratib olishga imkon beradi. Mineralning bu fizik hossasiga Abu Rayhon Beruniy ham katta e`tibor bergan va o`sha davrda ma`lum bo`lgan mineral va javohirlarning solishtirma og`irligini aniqlab, shu asosda mineral tasnifini tuzgan. Beruniy keltirgan ma`lumotlar hozirgilardan deyarli farq qilmaydi.

Mineralning mexanik xususiyatlariga qattiqlik, mo`rtlik, egiluvchanlik, qayishqoqlik kiradi. Ulanish tekisligi mineral yoki kristallarning haqiqiy yoki tahmin qilinadigan tomonlariga parallel tekisliklar bo`ylab sinish yuzasidir. O`ta mukammal, mukammal, o`rta, nomukammal bo`lib, ma`lum yo`nalish bo`ylab atomlarning bog`liqligi, ularning ulanish kuchi mineral ajralish kabilar bilan ifodalanadi.


Download 1,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   127




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish