Microsoft Word yonilgi mahsulot org doc

 
O.C.= 120 – 2
 










20
5
58

урт
t
; 
‘
2
x
xt
o rt
t
t
t



(2) 

---

67 
bu yerda:
t
o‘rt 
– benzining o‘rtacha bug‘lanish harorati, ρ
20
–20
0
C haro-
ratdagi benzinning zichligi, 

x
t
– xaydashni boshlanish harorati, 
xt
t
- xaydashning tugallanish harorati. 
 
 2.7. Benzinlarning oktan sonini oshirish usullari. 
Oktan sonini ikki xil yo‘l bilan oshirish mumkin: 
1) Prisadkalar - ya’ni tarkibdagi uglevodorolarni o‘zgartirish 
yoki yuqori oktan sonli uglevodorod qo‘shish yo‘li bilan 
(izoparafinlar, aromatik uglevodorodlar). 
2) Antidetonatorlar - detonatsiyaga qarshi birikmalar qo‘shish 
yo‘li bilan.
Hozirgi zamon avtomobillari dvigatellarida ishlatiladigan va 
oktan soni katta bo‘lgan benzinlar kreking va katalitik reforming 
yo‘li bilan olingan benzinlarga oktan soni katta bo‘lgan 
qo‘shimchalarni va etilli suyuqlikni aralashtirib olinadi.
Hozirgi kunda antidetonatorlar sifatida qo‘rg‘oshin asosida, 
efirlar asosida, marganesli birikmalar asosida va temir moddasi 
asosida ishlab chiqarilgan birikmalar ishlatilmoqda. Benzinga 
tetraetillqo‘rg‘oshin o‘rniga izopentan va alkilbenzin (tabiiy 
gazdan olinadi) qo‘shgan ma’qul, lekin izopentan 28°C da qaynay 
boshlaydi, shu sababli uning benzindagi miqdori 15-20% dan 
oshirilmaydi. Alkilbenzin qaynash harorati jihatidan avtomobil 
benzinlariga yaqin bo‘lganligidan uning miqdorini cheklamasa 
ham bo‘lardi, biroq u ancha qimmat turadi. 
Qo‘rg‘oshin asosida tayorlangan benzinlar etillangan deb 
aytiladi. Tetraetilqo‘rqoshin (TEQ) Pb (C
2
H
5
)
4
quyuq, rangsiz
zaharli suyuqliк bo‘lib, zichligi 1659kg/m
3
, qaynash harorati 
200°C, neft mahsulotlarida oson eriydi, suvda erimaydi.
Tetraetilqo‘rqoshin (TEQ)ni toza holda ishlatib bo‘lmaydi, 
sababi u yonish kamerasida bir joyda to‘planib qoladi. Shu sababli
68 
benzinga TEQni qo‘rqoshin tashuvchi modda bilan aralashtirilib 
etilli suyuqlik tayorlanadi. Tashuvchi modda sifatida etil bromid 
(brometan) aralashmasidan foydalaniladi. Ular benzin bilan 
yonganda uchuvchan moddalar hosil qilib, bu moddalar chiqindi 
gazlar bilan dvigateldan chiqib ketadi. Etil suyuqligi qo‘shilgan 
benzin etillangan deyiladi va bunday benzin ranglanadi: AI-80 
sariq, AI-93 qizg‘ish, Ai-98 ko‘k. 
Benzinga 0,1% qo‘shilgan etilli suyuqlik birikmasi oktan 
sonini 10 birlikka oshiradi. Aviatsiya benziniga bu birikmadan 
0,3% qo‘shiladi. Biroq, ular juda zaharli bo‘lganligi tufayli, 
bunday antidetonatorli benzinning ishlatilishini cheklashni taqozo 
etadi. 1kg benzinga TEQni 0,52 g. dan oshirmaslik kerak. 
Tetraetilqo‘rqoshinli antidetonatorlarining ish mexanizmi 
quyidagicha yoziladi: 
Рb(С
2
Н
5
)
4

Рb + 4С
2
Н
5

Рb+О
2

Рb О
2 
R-CH
2
-OOH+PbO
2

COОH +Pb + H
2
O +1/2 О
2 
(yuqori haroratda boradi). 
Etillangan benzin avtomobil dvigateliga va ekologiyaga katta 
zarar etkazadi. Qo‘rg‘oshin birikmalari inson organizmida 
to‘qimalarni, nerv tizimini, oshqozon-ichak traktini ishdan 
chiqishiga, hamda modda almashinish jarayonini buzilishiga olib 
keladi. Qo‘rg‘oshin birikmalari kanserogen moddalar kabi, 
organizmdan chiqib ketmay, xavfli konsentrasiyaga aylanadi. 
Tetraetilqo‘rg‘oshin odamni zaharlashi bilan birga, dvigatelga 
ham zararli ta’sir ko‘rsatadi. Yonilg‘I yonganda tetraetil 
qo‘rg‘oshin parchalanadi va oksidlanishi natijasida qo‘shimcha 
mahsulotlar: (С
2
Н
5
)
2
Рb(OH)
2
; (С
2
Н
5
)
2
Рb(OR)
2
; (С
2
Н
5
)РbOROH;
РbО hosil bo‘ladi. Bu moddalar dvigatelda to‘planib borib, qurum 
va lak moddalarini hosil bo‘lishiga olib keladi. Etillangan benzin 
qurumining 60-70% ini qo‘rg‘oshin birikmalari tashkil etadi va 
detallarni bunday qurumdan tozalash juda qiyin. Qurum bosishi 
natijasida yonish kamerasining hajmi kichrayishi, termoi-

---

69 
zolyatsiya xossalari va yonish maxsullarining harorati ortishi talab 
qilinadigan oktan sonining 5-8 birlikka ortishiga sabab bo‘lishi 
mumkin. Buning ustiga, qo‘rg‘oshin o‘t oldirish svechalari 
elektrodlariga ham tarqalib, ularning o‘rtacha yo‘l bosish resursini 
80 ming km dan 25-35 ming km ga kamaytiradi (shuning uchun 
ham o‘t oldirish svechalarining o‘rtacha resursi 40 ming km ga 
yaqin, ularni bundan kamroq yo‘l bosilgandan keyin almashtirish 
tavsiya etiladi). Hozirgi kunda tetraetilqo‘rg‘oshin (ТEQ)ni o‘rnini 
bosadigan suyuqlik topish ustida ilmiy ishlar olib borilmoqda. 
Etillanmagan benzinga o‘tishni benzin ishlab chiqarish texnolo-
giyasini o‘zgartirish hamda zaharsiz antidetonatorli qo‘shilmalar 
qo‘shish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin.
Marganets asosli birikmalar ancha samaradorlidir. Masalan, 
siklopen-tadiyeniltrikarbonil MnC
2
H
5
(qisqacha - SТM) yoki 
trikarbonil (2,3,2-siklopentadiyenil) marganets Mn(CO)
3
(C
2
Н
5
), 
dimer karbonil (2,3,2-siklopentadiyenil) nikel [Ni(CO) ( C
2
Н
5
)]
2
, 
ferrotsen Fe(C
2
Н
5
)
2
ning istiqboli porloqdir. Bu moddalarning 
zaharli ta’siri tetraetilqo‘rg‘oshinnikiga nisbatan 50 baravar 
kamroq ekan. Garchi uning tannarxi yuqori bo‘lsada, SТMli 
benzin etillangan benzindan arzonga tushadi. Lekin ular 
dvigatelning ishlash muddatini pasaytiradi. Shunindek, yoqori 
oktanli metil-tret butil efiri (MTBE) ham samaradorli hisoblanadi. 
Uning fizik-kimyoviy xossasi benzin xossasiga yaqin bo‘lib, 10% 
qo‘shilganda oknan sonini 5-6 birlikka oshiradi. 
Shunday qilib, yuqori sifatli, etilsiz markali yonilg‘i olish 
uchun uning tarkibiy qismlari qatoriga yangi va murakkab 
texnologik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan benzin kiritilishi va 
yonilg‘iga alkilbenzin bilan izopentan qo‘shib tayorlanadi.