Microsoft Word yonilgi mahsulot org doc

havoning ortiqlik koeffitsiyenti
deyiladi.
1 kg benzinni to‘liq yonishi uchun nazariy jihatdan me’yoriy 
atmosfera bosimi va 20

C haroratda 15 kg (12,5 m
3
) havo kerak 
bo‘ladi. Bunday nazariy to‘g‘ri tarkibdagi aralashma (

1,0) 
me’yoriy deyiladi. Amalda nazariy aralashmada benzin to‘liq 
yonmaydi.
To‘liq yonishni ta’minlash uchun 1 kg benzinga 17-18 kg 
havo kerak bo‘ladi. 1 kg uglerod yonishi uchun 2,67 kg kislorod 
va 1kg vodorod yonishi uchun 8kg kislorod kerak bo‘ladi. Lekin, 
aralashmadagi ortiqcha havo, benzinni to‘liq yonishini ko‘pay-
tirish (orttirish) bilan birga yonish tezligini pasayishiga olib 
keladi, bu esa, o‘z navbatida dvigatel quvvatini kamayishiga olib 
keladi. 
Yonilg‘i molekulalari havoda bir tekis taqsimlanganda, ya’ni 
yonuvchi aralashma bir jinsli bo‘lganda aralashma hosil bo‘lish 
jarayoni eng to‘liq va muntazam bo‘ladi. Тarkibiy qismlar o‘zaro 
molekulyar natijasida aralashadi. Aralashtirilayotgan tarkibiy 
qismlar hajmlarining nisbati birga qancha yaqin bo‘lsa, aralashma 
hosil qilish jarayoni shuncha oson kechadi.
Aralashmani yonish tezligini oshirish uchun aralashmadagi 
havo miqdorini kamaytirish lozim. Eng katta yonish tezligi 1 kg 
benzinga taxminan 13 kg havo to‘g‘ri kelganda sodir bo‘ladi. Bu 
nisbatdagi aralashma dvigateldan katta quvvat olishni ta’minlaydi, 
lekin benzinni yonishi to‘liq bo‘lmaganligi sababli yonilg‘i 
tejamkorligi yomonlashadi. 
Shunday qilib, yonuvchi aralashmadagi havo miqdori nazariy 
miqdorga nisbatan ko‘payib ketsa (

1,0), bunday aralashma 
kambag‘al; kamayib ketsa (

1,0), ya’ni havo etishmaganda boy 
aralashma deyiladi. 
Хaddan tashqari boy yoki kambag‘al yonuvchi aralashma 
alangalanmaydi. Havoni benzinga nisbati eng kam va eng ko‘p 
bo‘lganda aralashmani elektr uchqunidan yonish mumkinligi 

---

59 
(imkoniyati) aralashmani alangalanish chegarasi deyiladi. Boy 
aralashmani alangalanish chegarasi (

=0.45

0.5) -yuqori, 
kambag‘al aralashmani alangalanish chegarasi (

=1.35

1.40) esa 
past deyiladi. Bosim va haroratni ko‘tarilishi bilan bu chegaralar 
bir oz kattalashadi. 
Yonilg‘i bug‘larining havo bilan har qanday aralashmasi ham 
dvigatelda alangalanib yonavermaydi. Aralashmaning yuqori va 
past alangalanish chegaralari bo‘ladi. Aralashmaning yuqori 
chegarasiga havoda yonilg‘i bug‘lari ko‘payib ketadi va aralashma 
bundan ham quyuqlashib ketganda u alangalanmaydigan bo‘lib 
qoladi. Alangalanishning past chegarasida havoda yonilg‘i 
bug‘lari yetarli bo‘lmaydi, agar endi aralashma bundan ham 
suyuqlashsa, u yonmaydigan bo‘lib qoladi.
Dvigatelning suyuq aralashmada ham, quyuq aralashmada 
ham ishlash rejimi foydali emas. Birinchi xolda yonuvchi 
aralashma ko‘p miqdorda inert azot va ortiqcha kislorod vositasida 
suyuladi, yonish tezligi va harorati past bo‘ladi, dvigatel kerakli 
quvvatni hosil qilolmaydi. Ikkinchi xolda kislorod yetarli 
bo‘lmaydi, yonilg‘ining chala yonish maxsullari paydo bo‘ladi, 
qurum ko‘payadi, dvigatel tutaydi, yonilg‘i sarfi ortadi, quvvati 
kamayadi.
Barcha tipdagi dvigatellarning hamma ish rejimlarida yonil-
g‘ining to‘liq yonishi uchun havoning ortiqlik koeffitsiyenti 
mumkin qadar kichik bo‘lishiga erishish zarur. Qo‘yida turli 
dvigatellarda yonilg‘i yonishi uchun kerak bo‘ladigan ortiqcha 
havo koeffitsiyentining taxminiy qiymatlari keltirilgan:
Yo n i l g‘ i t u r l a r i 
Benzin (benzinil dvigatellar uchun)
0.09-1.15 
Dizel yonilg‘isi (tezyurar dizellar uchun)
1.20-1.60 
Motor yonilg‘isi (sekinyurar dizellar uchun)
1.50-1.70 
Gazsimon (siqilgan,suyultirilgan gazlar)
1.05-1.15 
Yonish issiqligi deb, yonilg‘ining massa birligi -1kg suyuq 
yonilg‘i yoki 1 m
3
gazsimon yonilg‘i to‘la yonganda ajralib 
60 
chiqadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Хalqaro birliklar tizimi 
(SI)ga ko‘ra barcha energiya miqdori joulda (J) o‘lchanadi. Joul -1 
nyuton(N) kuchni 1m yo‘lda bajargan ishi. Joul uncha katta 
bo‘lmagani uchun ko‘pincha jouldan 1000 marta katta bo‘lgan 
kilojouldan(kJ) foydalaniladi.
Тurli markadagi suyuq yonilg‘ilar (dizel yonilg‘isi, benzin) 
to‘la yonganda deyarli bir xil miqdorda issiqlik ajraladi. Uning 
foydali(yoki past) yonish issiqligi Q
past
=10200

10500 kkal/kg
yoki 4250

43800 kJ/kg ga teng. Dvigatelga yonilg‘i emas, balki 
yonilg‘i va havodan iborat yonuvchi aralashma keladi. Yonuvchi 
aralashmada havo kam bo‘lsa issiqlik ortadi, yonish uchun 
ko‘proq havo berilganda esa kamayadi.
2.3-jadval