Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
112
Hindistonning 18-asrda yashagan eng mashhur musulmon ilohiyotshunosi Shoh Valiulloh 
ad-Dehlaviy yetarli darajada musulmon bo‘lmaganlar ham muvaffaqiyat (Allohning 
marhamati) ga erishishi mumkin, deb ta'lim bergan. U Qur'onning "Al-A'rof" (ruhlar oxir-
oqibat jannat saodatiga erishiladigan joyga o‘tiladigan "devor")
[374]
sifatidagi mashhur 
esxatologik xususiyatlariga munosabat bildirar ekan, o‘zining biografi so‘zlari bilan 
aytganda, mana bunday deb yozadi:
Allohning nomasini olmagan, shuningdek, tog‘ tepasida Ul zotga e'tiqod qilmasdan, yoki 
uning mavjudligini ham bilmasdan, xuddi faqat o‘zining tabiiy ehtiyojlarini qondirishni 
o‘ylaydigan mollar singari yashayotgan kishilar ham A'rofda yashovchilar orasida bo‘ladi. 
Ular islom yorlig‘ini olgan bo‘lsalar ham, johilliklari sabab, dindan foyda ola bilmagan. 
Ular teran fikrlashga to‘sqinlik qilgan sharoitda unib-o‘sgan, tarbiyalangan. Ular faqat 
mana bunday bilimga qodir edi: musulmonlar falon-falon narsalarni tanovul qiladi, falon-
falon narsalar esa yeyish uchun harom qilingan [...]. Ular xuddi to‘rt oyoqli jonivorga 
o‘xshab, Alloh xususida hech qanday tushunchaga ega emas. (Shuning uchun) Ularni 
ayblab ham, [islomni rad etish uchun] yollab ham bo‘lmaydi
[375]
.
Kalom ilmi doirasida Qur'on vahiysiga javoban Bag‘dodiy va boshqalar tomonidan 
rivojlantirilgan G'azzoliy va Dehlaviy ta'limoti «keng miqyosli umid»ga yo‘l ochib berishi 
shubhasiz. Ilohiyotshunoslar Muhammadga ummat bo‘lish sog‘lom e'tiqod va hayot 
muqaddasligi uchun maksimal imkoniyatlar yaratib berishini olqishlar ekan, Allohning 
marhamati islom chegaralaridan nariga ham yoyilishi mumkinligini xuddi 
musulmonchilikdan oldingi dinlarning ba'zi bir islom ta'limotidan bexabar qavmlar to shu 
kungacha e'tiqod qilib kelayotgan shakllari chin ma'noda yakkaxudolilik g‘oyalari va 
ilohiy adolat printsipini saqlab qolganiday, osongina qabul qilishlari mumkin. Bunday 
qavmlarga kelsak, ular uchun nasx tushunchasi o‘ta nazariydir. Ilohiyotshunoslar o‘z 
asoschilarining haqiqiy qarashlari nimadan iborat ekanini bilib olish uchun bunday din 
shakllarini tadqiq qilib, ulardan ba'zilari boshqalariga nisbatan sofroq holda saqlanib 
qolganini, ular islomning mavjudligi o‘z individual tarafdorlarining pirovard taqdirini 
qoralaydi, deb hisoblamasligini bilib olishlari mumkin. Shu o‘rinda, erkak yoki ayolning 
o‘z madaniy muhitida mavjud bo‘lgan diniy tutimlarga qanchalik rioya qilayotgani sifatini 
baholash mezonini faqatgina Alloh bilguvchidir, degan aqidaga amal qiladigan mulohazali 
agnostitsizm
[376]
ning ahamiyati beqiyosdir.
Ko‘rib chiqanimizday, Qur'on pirovard fikrni aytishni Allohning zimmasiga yuklaydi, 
«Moida» surasining 48-oyatida aytilganiday, Ul zotning o‘zi dinlararo munozaralarga 
oydinlik kiritadi, deb hisoblanadi. Hadisda, ushbu oydinlik kiritilgandan so‘ng har bir 
payg‘ambar o‘z qavmi uchun shafoat qiladi, hatto chiqarilajak salbiy ilohiy hukmni bekor 
qilishga tiyiqsiz johillik ham bahona bo‘lolmasa-da, u yumshatilishi yoki har bir qavm 
himoyachilarining esxatologik himoyasidan so‘ng rahm qilinib, gunoh kechirilishi 
mumkin, deyiladi. Binobarin, Muso adashgan yahudiylar uchun marhamat so‘raydi, Iso 
esa xristianlarning yonini oladi. Bundan tashqari, Hazrati Muhammadning yakka o‘zi 
marhamatli payg‘ambar va Buyuk Ahdning mujaddidi sifatida qiladigan Buyuk shafoat 
oldingi din tarafdorlarining ham gunohini so‘rab olish uchun islom dini chegaralaridan 
tashqariga ham yoyiladi
[377]
. Bu hol postmodern yevangellashtirish
[378]
deb 
tushunilmasligi kerak; bu Alloh rahmatining Rasululloh orqali zuhur bo‘lishidir.
Ushbu muhokamalar qanday soterilogiya (najotshunoslik)ni yaratishi mumkin? Shunisi 
aniqki, oldingi sahifalarda bayon etilgan teologik tushunchalarni oddiy zamonaviy 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter