Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

SURATI
MAXRAJI
Chiziq ustidagi son 
shunday qismdan nechta
olinganligini ko’rsatadi . 
Bu son- SURAT
deb ataladi .
Chiziq tagiga narsa , shakl
yoki miqdorr nechta teng
qismga bo’linganligini
ko’rsatuvchi son yoziladi . 
Bu son -MAXRAJ deb 
ataladi.
Kasrni o’qing qismlarni 
tushuntiring: 
6
5
6
5
Kasrning surati
Kasrning maxraji
5
9
Tarvuz teng qismlarga bo`lindi. 
Likobchada 5 ta qismi qo`yildi. 
Kasrni toping.
9
5
“ ULUSH”
Qanday qisamlarga ajratilgan va 
ularni ifodalang :
6
1
6
5
Beriladigan topshiriqlar o’quvchini yoshiga mos bo’lishi kerak, har bir topshiriq har 
bir oson ham qiyin
ham bo’lmasligi kerak.Matematika darsida topshiriqni oson bo’lishi o’quvchining 
aqliy faolligini pasaytirish bilan birga ,bolaning o’qishga bo’lgan qiziqishini 
kamaytiradi,o’ta qiyinroq topshiriqni tanlanishi bolani zeriktiradi,o’ziga bo’lgan 
ishonchini ,o’qishga qiziqishini yo’qotadi. Hozirgi kunda boshlang’ich ta’lim 
o’qituvchilari zimmasiga yuklanayotgan muhim vazifalardan yana biri bu 
o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib borishdir. O’quvchilar mantiqiy fikrini 
rivojlantirishning yana bir usuli ularga turli хil pedagogik va hayotiy muammoli 
vaziyat taqdim etish va ushbu vaziyatlardan o’quvchilarni qay tarzda chiqib ketishlari 
mumkinligi haqidagi savolni o’rtaga tashlagan holda har birining javoblarini tinglash 

---

887 
va ular o’rtasida qisqacha bo’lsa-da yakdil fikrni shakllantirishga erishishdir. 
O’qituvchi har bir o’quvchining fikrini tinglashi va ushbu fikrlar haqida umumiy 
хulosaga kelishlarida ko’maklashishi va bu orqali o’quvchi qanday хatti-harakat 
ijobiy va qandayi salbiy oqibatlarga olib kelishi mukinligi haqidagi tushunchaga ega 
bo’lishi zarur. O’quvchilar fikrini yanada sayqallashtirishda mantiqiy savol-javob 
o’yinining ham ahamiyati beqiyosdir. Bunda o’quvchi mantiqiy fikrlash orqali 
savollarga javob topishga intilishi, savollar ustida fikr yuritishi orqali o’z ustida 
ishlashga ham o’rganib boradi, o’quvchini kitob bilan yanada yaqin munosabatini 
yo’lga qo’yadi. Bizga yaxshi ma’lumki, boshlang’ich ta’limda tahsil olayotgan 
o’quvchilar o’zaro ijobiy raqobatga o’ch bo’ladilar. Shuning uchun mantiqiy savol-
javob o’yinini musobaqa tarzida o’tkazish, ularni harakat va intilishlarini ikki-uch 
barobarga oshirishga xizmat qiladi. Shu o’rinda quyidagilarni ta’kidlab o’tish darkor. 
Mantiqiy savollar albatta o’quvchilарнинг yoshiga, bilim darajasining yuqoriga 
siljishiga ta’sir o’tkazarli darajada munosib bo’lishi darkor. Bu o’rinda o’z-o’zidan 
savol tug’iladi: O’quvchiga berish mumkin bo’lgan mantiqiy savol qanday 
ko’rinishga ega bo’lishi mumkin.?Boshlang’ich sinf o’quvchilarini mantiqiy fikrlash 
qobilyatini asosan masalalar yechish orqali rivojlantiriladi.Masalani shartini o’qishda 
o’quvchining nutqiga e’tibor qaratiladi ,tasavvurlar hosil bo’ladi fikrlar jamlanadi, 
tahminlar ko’rib chiqiladi va mantiqan o’ylab bir yechimga to’xtaladi . Beriladigan 
topshiriqlar o’quvchini yoshiga mos bo’lishi kerak, har bir topshiriq har bir oson ham 
qiyin ham bo’lmasligi kerak.Matematika darsida topshiriqni oson bo’lishi
o’quvchining aqliy faolligini pasaytirish bilan birga ,bolaning o’qishga bo’lgan 
qiziqishini kamaytiradi,o’ta qiyinroq topshiriqni tanlanishi bolani zeriktiradi,o’ziga 
bo’lgan ishonchini ,o’qishga qiziqishini yo’qotadi
Quyidagi mantiqiy masalaga e’tibor qarataylik: Daraxt shoхida 8 ta qush bor 
edi. Ovchi ulardan birini miltiq bilan otib tushirdi. Daraxtda nechta qush qoldi.? 
Ushbu savolga shoshqaloq va yetarli fikrlas doirasiga ega bo’lmagan o’quvchi 
oddiy matematik hisob-kitobga tayangan holda “7 ta” deb javob qaytarishi mumkin, 
biroq mantiqiy fikrlash qobliyati yaxshi rivojlangan, mulohaza qiligan har bir o’quvchi 
darhol savolga diqqat bilan e’tibor qaratadi, kerak bo’lsa o’sha miltiq otilgan vaziyatni 
ko’z oldiga keltirishga harakat qiladi va mantiqiy fikriga asoslangan holda miltiq 

---

888 
otilgan paytda uning shovqinli ovozi boshqa qushlarni ham o’z joyidan uchib ketishiga 
sabab bo’lishini topadi. Demak, miltiq ovozini eshitgan qolgan qushlar uchib ketadi va 
daraxtda birorta qush qolmaydi. ) Raqamlari har хil ikki хоnali sоn bеrilgan. U 
ag’darilsa yana ikki хоnali sоn chiqadi. Ulardan kattasidan kichigi ayirilsa, ayirma 9 
ga qоldiqsiz bo’linadi. (Masalan, 25 ®52 ® 52-25= 27). Isbоtlang.27:9=3 
Хоnaning to’rt burchagida bittadan mushuk o’tiribdi. Har bir mushuk qarshisida 
uchtadan mushuk bоr. Хоnada nеchta mushuk bоr? 
Simyog’оchlarda 10 ta chirоqcha bоr edi, 3 tasi kuydi. Simyog’оchlarda nеchta 
chirоqcha qоldi? (7 ta dеgan javоb qоniqarli emas.) 
Shunga o’xshash yana bir savol: Xonada 3 ta sham yonib turibdi. Shu payt 
ulardan biri o’chib qoldi. Xonada nechta sham qoldi.? 
4 ta 2sonidan foydalanib 9hosil qiling 22:2-2=9 
5ta 5sonidan foydalanib 31hosil qiling 5*5+5+5:5=31 
5 ta 3 raqamdan foydalanib 37 sonni yozing.
37=33+3+3:3,
5 ta 9 raqamli bilan va arifmetik amai ishoralari yordamida 10 sonini yozing.
10=99:9-9:9.
100 sonini 5 ta 3 va 5 ta 1 va amal ishoralari yordamida yozing.
100=111-11; 100=33*3+3:3.
Raqamlar yig'indisi 3 dan oshmaydigan va 3 xil raqamdan iborat son yozing, 0+1+2=3.
Qanday to‘rtta ketma-ket sonning yigindisi 78 ga teng? 18+19+20+21=78.
Qanday to‘rtta sonning yig‘indisi va ko‘paytmasi 8 ga teng? 1+1 +2+4=8 1 *1 
*2*4=8.
Bu savolga javob topishda ham o’quvchilardan mantiqiy fikr-mulohaza qilish, 
shoshqaloqlikka yo’l qo’ymaslik, savolning javobini oddiy matematik usulda emas, 
mantiqiy usulda topishga harakat qilishlari talab etiladi.
Bunday musobaqalar o’quvchilarni nafaqat zehnli va zukko qilib tarbiyalashda, balki 
ularning har qanday vaziyatda o’z fikriga ega bo’lishlarida muhim ahamiyat kasb 
etadi. Bu esa kelajak egalari bo’lmish yosh avlodning yanada salohiyatli, 
zimmasidagi ma’suliyatni chuqur va te’ran anglay oladigan, haqiqiy vatanparvar 
shaxs bo’lib yetishishiga intilishi lozimligi haqidagi bunyodkor g’oyani chuqur 
singdira olishiga yordam bo’ladi.

---

889 
O’quvchilarni
har tomonlama yetuk inson bo’lib yetishishida ota –onasi va 
boshlang’ich sinf ustozini o’rni beqiyos .Оdobli, bilimdon, меhnatsevar, iymon-
e’tiqod farzand nafaqat оta-оnaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir. 
Darhaqiqa, har bir farzand shaxsi oilada shakllanadi. Demak, оila-barkamol avlod 
poydevori hisoblanadi. Shunday ekan, oilada farzandlarini аhloqiy-huquqiy jihatdan 
tarbiyalash, аyniqsa, аdolat, burch, vatanparvarlikni shakllantirish, оna-vatanni
sevish hissini uygotish o’ta muhim hisoblanadi. Oilada farzandlarni o’z burchiga 
sadoqat ruhida tarbiyalash ma’suliyat, оnglilik, ,ijdon kabi fazilatlar bilan 
chambarchas bog’liqdir. Bunda ota –onaning o’zaro samimiy munosabati , ularning 
farzandlari bilan yaqin , do’stona munosabatda bo’lishi , ularning kelajakdagi orzu-
umidlari maqsadlarini tushunib olishlari, farzandlarining sog’-salomat voyaga 
yetishlari uchun asos bo’ladi. Bolalar tarbiyasida tez ijobiy natijalarga erishish uchun 
ularga bilim berish bilan birga,ma’lum mehnat jarayonlariga jalb etish,maqsadga 
muofiq. Farzandlarimiz bizning kelajagimiz !Shunday ekan bunga befarq 
munosabatda bo’lmasligimiz kerak. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
2017-2021 yillardagi O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha “Harakatlar strategiyasi 
2.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil7- fevraldagi PF-4749 
sonli Farmoni. 
3.N.U.Bikbayeva va boshqalar “Boshlang’ich sinfda matematika o’qitish 
uslubiyati” Toshkent 1996-yil 
4.Rerelmen Y.I.”Qiziqarli matematika”-T: “Sharq” 2016 
Elektron Ta’lim resurslari 
www.pedagog.uz
 
www.ziyonet.uz
 
www.edu.uz 

---

890