Mavzu: xufyona iqtisodiyotni o‘lchash va uning miqyoslari 1

uy xo‘jaliklari va korxonalar rahbarlari o‘rtasida so‘rov 
o‘tkazish usuli
, u xufyona iqtisodiyotning o‘lchamiga ekspert 
baholarini beradi; 
–
sotsiologik usul
, u xufyona bitimlar amalga oshiriladigan 
alohida me’yorlarni, ularning jamiyatda tarqalganligini, bitimlarni 
tuzishda qanchalik qo‘llanishini tahlil qilishdan iborat.
Zamonaviy 
iqtisodchilar 
tomonidan 
yashirin 
iqtisodiyotni 
o‘lchashning ko‘pchilik usullari ishlab chiqilgan. Ularni shartli ravishda 
quyidagi ikki guruhga bo‘lish mumkin:

---

To‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) 
Soliq 
lari 
So‘rovlar, 
xufyona 
iqtisodiyot 
ishtirokchilarini 
tanlama 
kuzatuvlar 
Ish bilan 
bandlik 
tarkibi 
bo‘yicha 
usullar 
bilvosita 
Balans
usuli 
Monetar 
usullar 
Xufyona iqtisodiyotni o‘chash usullari 
 

mikro darajadagi usullar (to‘ridan-to‘g‘ri, bevosita); 

makro darajadagi usullar (bilvosita) (qarang: 2.1.1-rasm). 
Xufyona iqtisodiyotni mikrodarajada o‘lchashda bevosita 
(to‘g‘ri) usullardan foydalaniladi: xufyona iqtisodiyotning miqyosini 
baholash uchun so‘rovlar, ochiq tekshirish usuli va iqtisodiy-huquqiy 
tahlilning maxsus usullari. 
1.
 
So‘rovlar. 
So‘rov orqali o‘tkaziladigan tadqiqotlar ijtimoiy izlanishlar 
yordamida amalga oshiriladi. Masalan, anonim intervyu usuli. Bunda 
intervyuda qatnashayotgan respondentlarni shartli ravishda 4 guruhga 
ajratish mumkin: 

“yashirin 
faoliyatchilar” 
– 
noqonuniy 
iqtisodiy 
munosabatlarni amalga oshiruvchi va buni tan olishga tayyor bo‘lgan 
shaxslar; 

“bevosita kuzatuvchilar” 
– yashirin muhitda bo‘lib, uni 
ichidan kuzatayotgan, lekin noqonuniy bitimlarda qatnashayotganini 
qayd etmaydigan shaxslar; 

“tashqi kuzatuvchilar” 
– yashirin iqtisodiyotni u yoki bu 
makrousullar 
mikrousullar 
Xufyona iqtisodiyotni o‘lchash usullari 

---

faoliyatiga baho beruvchi respondentlar bo‘lib, ular bu faoliyatga 
qo‘shilmaydi yoki qo‘shilganini tan olmaydi. 

“jabrlanuvchilar” 
– yashirin iqtisodiyot va korrupsiyadan 
jabr ko‘rgan, lekin yashirin faoliyat bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxslar. 
So‘rov natijalari ma’lumotlar ishonchliligi nuqtai nazaridan 
“yashirin faoliyatchilar” va “bevosita kuzatuvchilar” afzalligini 
ko‘rsatmoqda. Ammo boshqa ikki guruh tomonidan berilgan 
ma’lumot ham muhim sanaladi. 
2.
 
Ochiq tekshiruv usuli. 
Ochiq tekshiruv usulini qo‘llash valyuta, bojxona, bank, soliq 
sohasida, monopoliyaga qarshi qonunchilikni buzish, yong‘in 
xavfsizligi va sanitariya normalariga rioya qilmaslik kabi 
qonunbuzarliklarni aniqlash va oldini olish bilan shug‘ullanuvchi 
nazorat organlarining vakolatidir. Ochiq tekshirish usuli, masalan 
soliq tekshiruvi yordamida olingan natijalardan hisob-statistika 
maqsadlarida foydalaniladi. 
3.
 
Iqtisodiy-huquqiy tahlilning maxsus usullari. 
Xufyona iqtisodiyotning miqyosini o‘lchash va uni baholash 
uchun iqtisodiy-huquqiy tahlilning maxsus usullarini qo‘llash muhim 
sanaladi. Ushbu usullar maxsus iqtisodiy va buxgalterlik 
ko‘nikmalarini yuridik amaliyotda samarali qo‘llash imkonini beradi. 
Iqtisodiy-huquqiy tahlil usullarini quyidagi 3 turga ajratish 
mumkin: 

buxgalteriya tahlili usuli; 

hujjatlashtirilgan tahlil usuli; 

iqtisodiy tahlil usuli. 
Buxgalteriya tahlili usuli 
hisobdagi nomuvofiqlik va og‘ishlarni 
aniqlash uchun buxgalteriya hisobini (balans, hisoblar va ikki 
yoqlama yozuv; baholash va kalkulyatsiya, invertarizatsiya va 
hujjatlashtirish) tadqiq etishni nazarda tutadi. 
Hujjatlashtirilgan tahlil usuli 
deganda buxgalteriya hujjatlarini 
tadqiq etish tushuniladi va hisob hujjatlarining tashqi ko‘rinish yoki 
mazmunni namoyon etish xususiyatlari o‘rganiladi. Hujjatli tahlilning 
maqsadi hujjatlardagi noaniqliklarni aniqlashdan iborat. 
Iqtisodiy tahlil usuli 
normal iqtisodiy faoliyatdan chetlashish 
sabablarini aniqlashda yordam beradi. 

---

Mayin modellashtirish 
(determinantlarni baholash usuli) 
Tarkibiy usul 
Ekspert usuli 
Texnologik koeffitsiyentlar 
Monetar usul 
Bandlik ko‘rsatkichlari 
usullari 
Tafovut usuli