|
Mavzu : Gul jinslarini aniqlash va farqlay olish.
Kerakli materiallar: Karam - Brassica oleracea, ayiqtovon - Ranunculus acer, olma -
Malus domestica, no'xat - Pisum satilum, loviya - Phase-olus vilgaris,
kartoshka - Solanum tuberosum o'simliklarining o'sib turgan yoki
fiksatsiya qilingan guli.
Qisqacha ma’lumot: Gul qismlari. Gul qismlari o'rnashgan joy gul bandining eng ustki kengaygan qismi gul o'rni hisoblanadi. Gul o 4rnining ostki poya biian
tutlashgan qismi gul bandi deb ataladi. Gul qismlarini bajaradigan
vazifasiga ko'ra ikki qismga bo‘lish mumkin. Gultoj qoplovchi qism va
spora hamda gameta hosil qiluvchi qism
Kosacha va gultoj barglari gulning qoplovchi qismi hisoblanib,
ular ko‘pincha tuzilishi, rangi va o'rnashgan joyiga ko‘ra bir-biridan
farq qiladi. Kosacha barglari yashil rangli, gultoj barglari esa aksariyat o ‘simlik!arda sariq, qizil, oq, zangori, binafsha rangda boiadi. Kosacha
barglari ham, gultoj barglar ham erkin holda yoki bir-biri bilan tutash
boiishi mumkin, Olma, nok, o'rik, na’matak singari o'simliklarning
gultoj va kosacha barglari erkin; anor, pechak singari o'simliklarda u
tutash. Gulning kosacha va toj barglari gulqo 4 rg4on deb ataladi. Oddiy
va murakkab gul q o i’g'oni bir-biridan farqlanadi. Kosacha va toj gullari
b o ig an gullar murakkab gul qocrg 4 on, faqat gultoj yoki gulkosa barglari
b o ig an gullar oddiy gulqo 4 rg‘on deb ataladi (55-rasm).
Changchi va urug'chi gulning spora hosil qiluvchi barglari,
shartli ravishda gulning jinsiy organlari deb atalib, changchi -
erkak (androsey), urug'chisi esa jinsiy organ hisoblanadi. Gulda
gul b o iak lari - gulkosa, gultoj, changchi va urug'chi to 4liq bo 4 lsa,
bunday gul to iiq (butun) gul deb, biron-bir qismi bo'imasa, bunday
gul chala gul deb ataladi.
Gul markazidan ikkidan ortiq chiziq o'tishi mumkin b o isa va u
teng simmetrik qismlarga boiinsa, bunday gul to`g`ri (aktinomorf) gul
deb ataladi. Olma, behi, gilos, go`zaning guli aktinomorf (to`g‘ri)
gul dir. Faqat teng ikkiga bo iish mumkin b o ig an gul monosimmetrik
yoki zigoraorf gul deyiladi. Gavzabondoshlar, labguldoshlar oilalari
vakiliarining guli zigomorf, birorta ham chiziq o 4kazish mumkin
boimagan gullar assimetrik gullar hisoblanadi. Gulda har ikkala organi - changchi va urug‘chisi bo'lgan gullar
qo‘sh jinsli deb, agar gulda har ikkala jinsdan bittasi yo changchi
yoki urugcchisi b o lsa, ayrim (yoki bir) jinsli gul deyiladi. Qo‘sh jinsli
o ‘simliklarga olma, o'rik, yong‘oq, tol, terak, makkajo'xori va boshqalar
kiradi.
Bir jinsli o ‘simliklardan bir uyli va ko‘p uyli o ‘simliklar farq qilinadi.
Bir tup o'simlikda ham changchi, ham urug‘chi bo'lsa, bunday o ‘simlik
bir uyli (makkajo'xori, yong‘oq) changchi va urug'chi gullari boshqa-
boshqa o ‘simliklarda b olsa, ikki uyli (otquloq, tol, terak, ismaloq,
pista) bir va ikki jinsli gullar bir tup o'simlik b o isa (chinor) ko‘p uyli
o ‘simliklar deyiladi. Gul jinsi quyidagi belgilar biian ifodalanadi.
Gul qismlari gul o'rnida burama, doira va yarim doira shaklida
joylashadi. Shuningdek, gul o'rnida, gul qismlari ma’lum tartibda
joylashadi. Changchi changdon va changchi ipidan iborat. Changchi
ipining bir uchi changdon va ikkinchi uchi gul o ‘miga birlashgan.
Changdon, odatda, ikki kamerali boladi. Changchilar soni turli
o ‘simlik!arda 1 dan boshlab juda ko 4 p, hatto, cheksiz sonda bolishi
mumkin. Changchilar bir-biri biian tutash yoki ayrim joylashgan bolishi
mumkin. Changdon pallalarini changchi ostki qismi birlashtirib turadi.
O'simliklar sitematikasida turlarning tavsifini berishda gultoj
barglarining o'zaro gul o ‘rnida joylanishi hamda qay darajada tutash
yoki ayriligini aniqlash muhim. Shunga ko‘ra gultoj barglarining ikki
tipi bir-biridan farqlanadi: 1. Ayritojbarglilar - itburun - Rosa canina,
gilos - Prunus cerasus olma - Malus domestica, ayiqtovon - Ranunculus
acer; 2. Tutash tojbarglilar - qo‘ypechak - Convolvulus, arvensis.
Gul qismlarining tutash yoki ayriligini aniqlaganda toj barglarining
qolgan qismi tutash ekanligini belgilash biian bir qatorda changchi va
urug'chining qay darajada tutashligi hamda qaysi qismi ayriligiga e ’tibor
berish o ‘simlik turini aniqlashda muhim hisoblanadi.
Gul tojbargining ayriligi kuzatilganda e ’tibor biian har bir
gultojbargning tub qismida nogotogning mavjudligi hamda tojbarg
uchining butunligi, bolakligi va tishli ekanligi kuzatilishi zarur. Yoki
gultojbargining uchi ensiz, ost qismi keng, yoki yapaloq shakllarda
bolishini e’tibor biian tekshirib ko‘rish muhim. Chunki bular o'simlik
turini aniqlashda muhim belgi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
