Mavzu: Soya o’simligini xalq ahamiyati. Soya ekinida tezpisharlikga hosilning sifatiga qaratilgan seleksiya. Reja

1.Soya seleksiyasining vaifalari va yo‘nalishlari
Soya ekini seleksiyasining asosiy vazifalari: yuqori hosilli, tezpishar, yotib
qolishga, kasalliklarga va zararkunandalarga chidamli, urug‘ining tarkibida moy va
oqsil moddasi ko‘p saqlaydigan navlarni yaratishdir. Hosildorlikka qaratilgan
seleksiya. Aksariyat rayonlashtirilgan navlarning salohiyatli hosildorligi 3–4 t/ga;
O‘rta Osiyo mamlakatlarida, sug‘oriladigan sharoitda 3,5–4 t/ga. Soyadan eng
yuqori hosildorlik AQShda 7 t/gacha yetgan. Soya ekinining hosildorligi quyidagi
ko‘rsatgichlar bilan ta’minlanadi: maydon birligidagi o‘simliklar soni, o‘simlikda dukkaklar soni, donning soni va 1000 donining vazni, ya’ni navning hosildorligi o‘simliklarning mahsuldorligi (o‘rtacha bir o‘simlikning hosili) va maydondagi ekin (ko‘chat) qalinligiga bog‘liq. Seleksionerning vazifasi navni mahsuldorligini ko‘tarish. Shuning uchun geterogen populyatsiyalarida mahsuldorlika qaratilgan yakka tanlashni nasldan naslga kuchli irsiy o‘tkazuvchanlik kobilyatli va modifikatsion o‘zgaruvchanlik imkoniyati past (kam) ko‘rsatgichlarga qarab o‘tkazish kerak. Bu ko‘rsatgichlar quyidagilardir: o‘simlik bo‘yi, bo‘gimoralarining uzunligi, asosiy (bosh) poyasidagi bo‘gimlar soni, dukkakdagi urug‘ soni, 1000 urug‘ining vazni va hosilning indeksi Seleksiya uchun boshlang‘ich shakillarini shakllantirish, tanlash va yangi navlarni yaratish imkoniyati boricha bir tekis o‘stirish sharoitida o‘tkazish lozim. Duragaylashda ota–ona shakllarining birida yuqori darajada ajralib turgan ko‘rsatgichni ikkinchisida bu ko‘rsatkichni o‘rtacha rivojlanganligi bilan to‘ldirish
kerak.Seleksiya yo‘nalishidan qat’iy nazar mintaqada tarqalgan kasallik va
zararkunandalarga chidamli shakllarini tanlash kerak Asosiy tarqalgan kasalliklari:
fuzarioz va bakterioz, barglar dog‘lanishi – perenosporoz, askoxitoz, septorioz,
ildiz chirishi, bakterial so‘lishi va sklerotinioz.Oqsil va moyining tarkibiga
qaratilgan seleksiya. Soyaning ekiladigan navlarining aksariati tarkibida 38–45%
oqsil va 17–21% moy saqlaydi. Ayrim shakllarda bu ko‘rsatkichlar 52 va 27 %
oqsil moddasining tarkibi bilan moy miqdori orasida yakkol tasvirlangan teskari
korrelyatsiya (minus 0,3–0,7) ko‘zatiladi. Ko‘p moyliligi bilan yirik urug‘li
o‘rtapishar navlar farqlanib turadi. Soya moyining tarkibida o‘ta muxim bo‘lib
almashtirib bo‘lmaydigan linol kislotasi
(50–60%) hisoblanadi. Ammo uning miqdori linolenli kislotasi bilan (2–3%)
to‘g‘ri korrelyatsiyali bo‘lib moyga o‘ziga xos xid beradi va moyni tezlikda
aynishiga olib keladi. Oqsil moddasini oshirishga qaratilgan seleksiya ishida shuni
e’tiborga olish kerakki urug‘ qobig‘ining rangli va qora tusli tezpishar
navlarining urug‘ida sariq urug‘li o‘rtapisharlarga nisbatan u ko‘proq saqlanadi.
Ko‘p oqsilli navlarda oqsilni va moyni jamlangan miqdori ko‘p moylilarga
nisbatan yuqoriroq bo‘ladi. Soya urug‘ining tarkibida oqsil miqdori – genetik
shartlangan asoslangan xususiyat – simbiotik faolligi bilan chambarchas bog‘liq.
Katta aktiv simbiotik apparatini shakllantirish kobilyatli o‘simliklar o‘zini havodan
oladigan azot bilan to‘ligicha ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘lib, yonida o‘sib
turgan va rizobiyalarga immunitetli yoqi kichik faol bo‘lmagan simbiotik apparat
shakllantirishga nisbatan ancha ko‘proq oqsil saqlaydilar (farqi to 10 % gacha)
Azotni havodan faol o‘zlashtiruvchi shaklarning vegetatsiya davri uzoqroq davom
etadi, bunday o‘simliklarga faol haroratni yig‘indisi ko‘proq talab ukilinadi.
Seleksiya jarayoni natijasida soyaning moyliligi 14–15% dan 23–24% gacha
yetkaziladi, lekin buning natijasida yod rauami pasayadi, bu esa salbiy holat bo‘lib
hisoblanadi. O‘ta baland moyli navlarga Amurskaya 43, Salyut 2, Primorskaya
508, 515, 520, 524, 563, 565, 573, Dneprovskaya 12 va boshqa navlari kiradi.