Mavzu: O'zbekistonda donli ekinlar yetishtrishning mintaqviy xususiyatlari

1.2. Tog’ va tog’ oldi hududlarida tarqalgan donli ekinlar.
Qadim zamonlardan beri ma'lum bo'lgan madaniyat don ekinlari orasida etakchi
o'rinni egallaydi. Yangi, chidamliroq navlarni yaratish bo'yicha seleksiya ishlari bir soat davomida to'xtamaydi, buning natijasida turli hududlarda mahalliy sharoitga moslashtirilgan navlar etishtiriladi.

Bug'doy

Bu don yetishtirish uchun eng samarali hududlar Amerika va Kanada tekisliklari, Argentina, Rossiya, Avstraliya, Xitoy va boshqa mamlakatlar va qit'alarning ekin ekiladigan erlari hisoblanadi. Don xo`jaligi aholini don bilan, chorvachilikni esa ozuqa bilan ta`minlaydi. Don ekinlariga bug`doy, javdar, makkajo`xori, suli, arpa, grechka, sholi va dukkakli don ekinlari kiradi.
Bug`doy jahon aholisining deyarli yarmi uchun asosiy oziq manbai bo`lib hisoblanadi va don ekinlarining 28 foizini tashkil qiladi. Bug`doy pastroq haroratda o`sa boshlaydi, «qora» sovuqqa birmuncha chidamli, o`sish davri qisqa. Qurg`oqchilikka chidamli emas, ammo erta o`sa boshlagani va yetilish davri qisqa bo`lgani uchun yoz quruq va issiq bo`ladigan rayonlarda ham yetishtiriladi.
Bug`doy 70 dan ortiq mamlakatda yetishtiriladi, ammo uning 80 foizi faqat to`rtta davlatda yetishtiriladi: Xitoy, AQSH, Kanada, Argentina, Avstraliya, Xindistoi, Rossiya. Eng yirik bug`doy ekiladigan mintaqalar AQSH va Kanada dashtlaridadir.
Makkajo`xori ham don, ham oziq sifatida yetishtiriladi. Ertapishar o`simlik, 10—12° haroratda o`sa boshlaydi, sovuqqa chidamsiz, sug`orilsa juda yuqori hosil beradi. Jahonda yetishtiriladigan donli ekinlarning 25 foizini tashkil qiladi. Makkajo`xori yetishtirish bo`yicha AQSH dunyoda birinchi o`rinda turadi. Jahon bozoriga yetishtirilgan maxsulotning 10—15 foizi chiqariladi. Makkajo`xori eksport qiladigan davlatlar AQSH, Kanada, Argentina, Avstraliya, Frantsiya; import qiladigan davlatlar G`arbiy yevropa davlatlari, Yaponiya, Rossiya.
Sholi ham insoniyatning yarmi uchun asosiy oziq manbai bo`lib hisoblanadi va jahonda yetishtiriladigan don ekinlarida uning salmog`i 25 foizni tashkil qiladi. Suvni ko`p talab qiladi, 12—15° haroratda o`sa boshlaydi, tropik kengliklarda ko`proq ekiladi. Shu sababli, sholining 90 foizi Janubiy va Janubi-Sharqiy hamda Sharqiy Osiyo davlatlarida yetishtiriladi. Jahonda yetishtiriladigan sholining 38 foizi Xitoyda, 20 foizi Xindistonda ekiladi. Bundan tashqari, Yaponiya, Indoneziya, Bangladesh, Tailand, Filippin davlatlarida ham asosiy don ekini hisoblanadi.
Javdar hozirgi paytda kamroq ekiladi, u sovuqqa, qurg`oqchilikka chidamli, past haroratda o`sa boshlaydi, tez pishadi. Shimoliy o`lkalarda ko`proq ekiladi.
Suli va arpa erta pishadi. Arpa past haroratda o`sa boshlaydi, «qora» sovuqqa chidamli, tez pishadi. Suli ham past haroratda rivojlana boshlaydi, ammo o`sish davri uzoqroq, qurg`oqchilikka chidamsiz. Nordon tuproqlarda ham o`sa beradi. Shimoliy o`lkalarda arpa sulidan ko`proq ekiladi, chunki «qora» sovuqqa chidamli va tezpishar bo`lganligi uchun qisqa yoz sharoitida pishib yetiladi. Arpa shuningdek tog`larda ham ko`p ekiladi.