Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


Nasriddin Tusiyning parallel to`g`ri chiziqlar nazariyasi



Download 1,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/89
Sana22.01.2021
Hajmi1,73 Mb.
#55955
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   89
Bog'liq
matematika tarixi

Nasriddin Tusiyning parallel to`g`ri chiziqlar nazariyasi. 
 
Parallel  to`g`ri  chiziqlar  nazariyasini  rivojlantirishda  noevklid  geometriyaning 
vujudga  kelishiga  zamin  tayyorlashda  astranom  va  matematik  Umar  Xayyomning  «Evklidning 
qiyin postulotlariga sharhlar» nomli asari muhim rol‘ o`ynagan. 
Umar  Xayyomning  shu  asari  Nasriddinga  ham  katta  ta`sir  etadi  va  bu  ta`sir  ostida 
Nasriddinning o`zi parallel   to`g`ri  chiziqlar  nazariyasi  sohasida  o`z  mulohazaoarini  yozib 
chiqadi.Uning parallel to`g`ri chiziqlar sohasidagi tekshirishlari «Evklidning «Negizlar» kitoblariga 
sharhlar» kitobida bayon etilgan bo`lib, bu tekshirishlar ham noevklid geometriyaning yaratilishiga 
zamin  tayyorlashda  katta  rol‘  o`ynadi.  Bu  tekshirishlar,  parallel  to`g`ri  chiziqlar  nazariyasi 
tara

qiyotida  birinchi  bo`lib,  beshinchi  postulatni  uchburchak  ichki  burchaklari  yig`indisi  bilan 
bog`laydi. 
Matematika tarixchisi Vashchenko-Zaxarchenko (1825-1912) o`zining «Matematika tarixi» 
kitobida  bu  sohada  yozib,  parallel  to`g`ri  chiziqlar  haqidagi  postulatning  Nasriddin  Tusiy 
tomonidan berilgan isbotlari, keyingi asrlarda berilgan isbotlardan hech nima bilan qolishmasligini 
aytdi. 
Nasriddinning o`zi beshinchi postulotni isbotlashga harakat qilgan. 
Eng avvalo, bu postulotning mazmunida uch hol bo`lishi mumkinligini qayd etadi. 
Bunda uch hol bo`lishi mumkin:  I h o l. Har ikkalasining yig`indisi 2d dan kichik bo`lgan 
ichki  bir  tomonli  burchaklarning  biri  to`g`ri  burchakdar  iborat;    II  h  o  l.  Bunday  burchaklarning 
ikkalasi ham o`tkir ‗urchaklar;  III h o l. Bu burchaklarning biri o`tmas burchak.        
YUqorida  bayon  etilgan  mulohazalar  shuni  ko`rsatadiki,  Nasriddin  beshinchi  postulotni 
isbotlash jarayonida quyidagi jumlalarni qabul qili, ulardan foydalanadi: 
1.  Biror  to`g`ri  chizi

qa  ikkita  perpendikulyar  o`tkazib,  ular  to`rtinchi  to`g`ri  chiziq  bilan 
kesilsa,  hosil  bo`lgan  mos  burchaklar  va  almashinuvchi  burchaklar  teng  va  bir  tomonli 
burchaklarning yig`indisi 2d ga teng bo`ladi. 
2. Bir tekislikda yotgan va biror to`g`ri chizi

qa perpendikulyar va og`ma to`g`ri chiziqlar 
kesishadi. 
3.  Agar  o`tkir  burchakning  tomonlaridan  biriga  o`zaro  teng  kesmalar  qo`yib  ularning 
oxirlaridan,  o`tkir  burchakning  ikkinchi  tomoniga  perpendikulyar  o`tkazilsa,  u  vaqtda  bu 
perpendikulyar ikkinchi tomonda ham o`zaro teng kesmalar ajratadi. 
4.To`g`ri  chiziq  burchak  ichiga  kirsa,  undan  yana  chiqishi  kerak,  ya`ni  agar  biror  to`g`ri 
chiziq    uchburchakning  bir  tomonini  kessa,  bu  to`g`ri  chiziq  uchburchakning  yana  bir  tomonini 
kesib o`tishi kerak. 


 
48 
Geometriya  asoslarini  tekshirish  shuni  ko`rsatadiki,  bu  jumlalarning  har  biri  Evklidning 
beshinchi postulotiga teng kuchli (ekvivalent) jumla hisoblanadi. Demak, Nasriddin ham bu sohada 
tekshirishlar olib borgan juda ko`p matematiklarga,  masalan, Umar Xayyomga o`xshash beshinchi 
pastulatni isbotlash jarayonida shu postulatning o`ziga teng kuchli bo`lgan jumlalardan foydalanadi. 
Uning isboti ham faqat bu sohadagi urinish bo`ladi,xolos. CHunki bu postulatni isbotlash mumkin 
emas. 
SHunday  qilib,  yuqorida  bayon  etilgan  parallel  to`g`ri  chiziqlar  nazariyasi  sohasida 
Nasriddin  tomonidan  olib  borilgan  tekshirishlar  noevklid  geometriyaning  kelib  chiqishiga  zamin 
tayyorlash sohasida juda katta rol‘ o`ynadi.  
  

Download 1,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish