|
Cs2 AuCl2 AuCl4 bo’lib, unda oksidlanish darajalari +1 va +3 teng bo’lgan ikki tur oltin ioni bor.
Kompleks birikmalarda markaziy atomni oksidlanish darajasining qiymati butun son bo’lishi shart emas. Masalan, uch yadroli Mn3O(Py)3(CH3COO)6 kompleks birikmada har qaysi marganets atomini oksidlanish darajasi +2,66 ga teng, chunki ikkita Mn2+ va bitta Mn4+ ionlar orasidagi elektron almashish hodisasi juda tez bo’lib, ular o’rtacha oksidlanish darajasini namoyish qiladi.
Ba’zi d- elementlarning oksidlanish darajalari keng miqyosda o’zgaradi. Masalan, marganets KMnO4 da +7, [Mn(CO)4]3- esa -3 teng oksidlanish darajasiga ega.
Kompleks birikmalarda markaziy atomning koordinatsion sonini aniqlash uchun fizik-kimyoviy usullar yordamida chuqur izlanish ishlarini olib borish kerak, bunda faqat birikmaning brutto-formulasi yetarli bo’lmaydi. Masalan, MgBr2•6Py formulaga qarab magniyning koordinatsion sonini aytib bo’lmaydi. Izlanishlar natijasida birikmada ichki koordinatsion sferada ikkita brom anioni va to’rtta piridin molekulasi borligi aniqlanadi. Markaziy atomning koordinatsion sonini aniq bilish uchun moddaning kristall holatdagi strukturasini aniqlash kerak yoki bir nechta fizik va fizik-kimyo usullarni ishlatish lozim (4,5).
Agar kompleks birikma eritmada bo’lsa, markaziy atomning koordinatsion sonini topish yanada qiyinlashadi, chunki rentgenostruktur analizni ko’pincha ishlatib bo’lmaydi. Bunday holatlarda ko’pincha elektron spektroskopiya, infraqizil spektroskopiya (IQ-spektroskopiya) va yadro magnit rezonans (YAMR) usullari qo’llanadi. Ko’rsatilgan usullarni qo’llashning asosiy yo’li olingan spektralarni nazariy tomonlama isbotlash yoki ularni ekstra-polyatsiya usuli bilan koordinatsion soni aniq bo’lgan metallarning komplekslarini spektlari bilan solishtirishdan iborat.
Kompleks birikmalarda markaziy atomning koordinatsion soni va oksidlanish darajasi tushunchalaridan tashqari uning kovalentligi deb nomlangan tushuncha ham katta ahamiyatga ega. Markaziy kovalentligi deb, u ligandlar bilan hosil qilgan umumiy bog’larning soniga aytiladi. Demak, agar hosil bo’lgan bog’lar faqat - bog’lar bo’lsa, unda markaziy atomning kovalentligi va koordinatsion soni bir xil bo’ladi. Masalan, K3Fe(CN)6 va Cr(NH 3 )6 Cl3 birikmalarda temirning va xromning koordinatsion soni ham, kovalentligi ham 6 ga teng. Ikki markazli bog’ning karraligi birga teng bo’lsa, bunday bog’ odatda - bog’ deb nomlanadi, agar bog’ning karraligi ikki yoki undan katta bo’lsa, - bog’dan tashqari - yoki - bog’lar ham hosil bo’ladi. Shuning uchun markaziy atomning kovalentligi uning koordinatsiya soniga teng yoki undan katta bo’ladi. Masalan, quyidagi molibden(VI) ning atsetilatseton bilan birikmasida
molibden atomining koordinatsion soni 6 ga teng, kovalentligi esa 8 ga teng.
Hozirgi vaqtda koordinatsion birikmalarni nomlash uchun kimyo bo’yicha xalqaro ittifoq ishlab chiqqan nomenklatura ishlatiladi (IYUPAK nomenklaturasi).
Koordinatsion zarrachaning formulasini yozishda, markaziy atom (yoki atomlar) birinchi navbatda yoziladi, undan so’ng ionli va nihoyat neytral ligandlar ko’rsatiladi. Bir turli ligandlar bo’lsa, ular formulaning birinchi atomi qanday alfavit qatorda joylashsa, shunday qilib keltiriladi.
Masalan, kompleksda H2O, SO32, NO3, OH va hokazo zarrachalar bo’lsa, ular faqat shu qatorda yoziladi, chunki lotin alfaviti H, S, N, O qatorda joylashgan bo’ladi. Faqat C va H dan iborat ligandlar bo’lsa, uglerod atomi kamroq bo’lgan radikal avval aytiladi, masalan, metil (CH3) etildan (C2H5) avval, propil (C3H7) butildan (C4H9) avval va hokazo.
Geteroatomli organik birikmalar ulardagi atomlarning alfavit qatorda joylashishiga qarab o’qiladi, ammo uglerod bilan vodorod birinchi o’qiladi. Agar kompleks birikmada bir xil atomi bor molekulalar bo’lsa, unda formuladagi birinchi atomlarning soni kamroq bo’lgan ligand aytiladi. Masalan, SO32 ion S2O32 iondan avval yozilib,avval o’qiladi. Molekulalarda yozilgan birinchi atomlar soni bir xil bo’lsa, unda ikkinchi atomning soni kichikroq bo’lgan ligand avval o’qiladi va hokazo. Masalan, kompleks birikmada SO32 va SO42 ionlar bo’lsa, unda birinchi ligand ikkinchidan avval o’qiladi. Xuddi shunday ammiak (NH3) gidrazin (N2H4) dan avval, nitrit ion (NO2) nitrat (NO3)iondan avval o’qiladi.
Koordinatsion birikmaning formulasinn yozishda, ilgari aytilgandek, koordinatsion zarracha kvadrat qavs bilan tashqi koordinatsion sferadan ajratiladi.
Ichki sferada molekulalar bo’lsa, ularni yumaloq qavs bilam bir-biridan ajratiladi. Masalan:
-
Cr(H2O)6(SO4)3
|
|
SO(NO3)(NH3)5SO4
|
UO2(CO3)(H2O)2H2O
|
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
