Materialshunoslik 2016. p65

Holat diagrammasini chizish uchun 6 ta tavsifga ega qo‘rg‘oshin-

surma qotishmasini olish

.

t

a

Q

¹

i

b

i

k

r

a

T

g

n

i

n

a

m

h

s

i

t

o

Q

C

°

,

i

t

a

r

o

r

a

h

h

s

i

r

e

-

s

i

r

k

g

n

i

n

a

m

h

s

i

t

o

Q

C

°

,

i

t

a

r

o

r

a

h

h

s

i

n

a

l

l

a

t

n

i

h

s

o

‘

g

r

‘

o

q

a

m

r

u

s

1

5

9

5

6

9

2

6

4

2

2

0

9

0

1

0

6

2

6

4

2

3

7

8

3

1

6

4

2

6

4

2

4

0

8

0

2

0

8

2

6

4

2

5

0

6

0

4

5

9

3

6

4

2

6

0

2

0

8

0

7

5

6

4

2

Qotishmaning holat diagrammasini qurishni qo‘rg‘oshin-

surma holat diagrammasini chizish misolida ko‘ramiz

Qotishmalarning holat diagrammasi.

 Har qanday qotish-

maning holat diagrammasini chizish uchun masshtabda go-

rizontal bo‘yicha qotishmaning % miqdori (chap tomoni toza

qo‘rg‘oshin, o‘ng tomoni toza surma) qo‘yiladi (8-rasm).

Vertikal bo‘yicha kritik nuqtalarni hamda surma va qo‘r-

g‘oshinning erish nuqtasini (327°C, 630°C) masshtabda

belgilab chiqamiz.

Pastdagi kritik nuqtalarni birlashtirib, 

DE

 chizig‘ini va

yuqoridagi kritik nuqtalarni birlashtirib, 

AB

 va 

BC

 egri chiziq-

larini olamiz. Ikkala egri chiziq 

B

 nuqtada, ya’ni 

DE

 to‘g‘ri

chizig‘ida kesishadi. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, qo-

tishmalarning qotish boshlanishi nuqtalari har xil bo‘lib,

qotish va kristallanish oxiri bir nuqtada ekan. Aralashmalarning

ichida faqat 13 % surma va 87 % qo‘rg‘oshinli qotishma

kristallanishining boshi va oxiri bir xil bo‘lib, bir nuqtada

(haroratda) qotar ekan.

2 – Materialshunoslik

---

18

Diagrammadan ko‘rinib turibdiki,

 ABC

 chizig‘idan

yuqorida hamma qotishmalar suyuq holda bo‘ladi, bu chiziq

likvidus

 chizig‘i deb aytiladi (lotin tilida —

suyuq

 degan ma’-

noni bildiradi). 

DBE

 chizig‘i 

solidius chizig‘i

 deb aytiladi

(solidius — lotin tilida 

qattiq

 degan ma’noni bildiradi).

Takrorlash uchun savollar

1. Metall va metallmas moddalar orasidagi farq nimada?

2. Qora metallarga qaysi metallar kiradi?

3. Rangli metallarga qaysi metallar kiradi?

4. Materialshunoslik va materiallarni tekshirish fani qanday izoh-

lanadi?

5. Texnikada ishlatiladigan asosiy metallar haqida nimalarni bilasiz?

6. Metallarning õossalari qanday ta’riflanadi?

7. Materialning qattiqligi deganda nima tushuniladi va uni aniqlash

usullari qanday?

8. Metallarning ichki tuzilishini tushuntirib bering.

9. Kristall panjaralarning qanday turlari bor?

10. Qotishma deb qanday moddaga aytiladi? Qotishmalarning qanday

turlari bor?

600

500

400

260

200

100

0 5 10 13 20

40

60

80

Sb 100 %

300

327

A

B

C

D

E

630

Pb % 100 95 90 87 80

60

40

20

0

8-rasm. 

Qotishmalarning holat diagrammasi.

?

---

19

 

           

          

 

 

II  B O B

TEMIR-UGLEROD QOTISHMALARI

Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida

quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz:

•

 temir va uning xossalari;

•

 temir — uglerod qotishmalari;

•

 cho‘yanlar, ularning  turlari va marka(rusum)lanishi;

•

 po‘latlar va ularning xossalari;

•

 po‘latlar tasnifi va markalanishi;

•

 po‘latlarning mashinasozlikda qo‘llanilishi;

•

 po‘lat va cho‘yanning ichki tuzilishini  mikroskop yor-

damida o‘rganish.

2.1. Temir-uglerod qotishmalarining

diagrammasi

Fanda temir — uglerod (Fe-C) holat diagrammasi po‘lat va

cho‘yan haqida fundamental bilimlar beradi. Uglerod temir

bilan kimyoviy birikma (sementit) yoki erkin holda grafit shak-

lida birikkan bo‘lishi mumkin. Temir va uglerod aralashmasini

o‘rganishdan oldin temirni qizdirganda va sovitganda sodir

bo‘ladigan o‘zgarishlar grafigini ko‘ramiz (9-rasm).

Grafikda temirning sovish va erish egri chizig‘i berilgan.

Ma’lumki, temir 1539 °C da eriydi. Temirni qizdirganda bir

9-rasm. 

Temirning sovish va erish grafigi.

1539

φ

1401

910

766

768

910

1401

1539

γ

β

α

α

β

γ

φ

1600

1500

1200

1000

800

500

---

20

necha allotropik shakl o‘zgarishi bo‘lib o‘tadi. Temirni qizdirganda

va sovitganda egri chiziqlar birmuncha vaqt o‘zgarmay turadi.

Ular pog‘onalar bilan ifodalanadi. Bu pog‘onalar temir

soviganda ham, qiziganda ham unda o‘zgarishlar sodir bo‘lishini

ko‘rsatadi. Temirni qizdirganda sodir bo‘ladigan bu o‘zgarishlar

vaqtida metall berilgan issiqlikni o‘ziga oladi, soviganda ro‘y

beradigan o‘zgarishlar vaqtida metalldan issiqlik ajraladi.

Temir 768 °C dan past bo‘lgan haroratda magnit xossasiga

ega bo‘lib, kristall panjarasi markazlashgan kub panjaradan

iborat bo‘ladi. Temirning bu shakli 

α

αα

αα

-temir

 deb ataladi.

Harorat 768 °C dan oshganda temir magnitsizlanadi.

O‘zgargan temirning bu shakli 

βββββ