Ma’ruzalar matni


Mavzu  6. Avtomobil transporti.Uning  texnik iktisodiy  xususiyatlari va



Download 0,74 Mb.
Pdf ko'rish
bet22/33
Sana10.08.2021
Hajmi0,74 Mb.
#144354
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   33
Bog'liq
yagona transport tizimi va xar xil transportlar uzaro yondoshuvi

Mavzu  6. Avtomobil transporti.Uning  texnik iktisodiy  xususiyatlari va 

rivojlantirish ilmiy - texnik  muammolari –

 

Ma’ruza rejasi 

1. Avtomobil transporti asosiy  texnik jixozlari. 

2 Uning  texnik - iktisodiy  xususiyatlari.. 

3. Rivojlantirish ilmiy - texnik muammolari 

Adabiyotlar 

1. O’zbekiston respublikasida xalq xujaligini, shu jumladan avtomobil sanoatini bozor iqtisodiyoti 

sharoitlarida rivojlantirish va ularni ekspluatatsiyasini tashkil etish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi 

prezidenti  I.A. Karimovning ma’ruzalari,  xukumat qarorlari,  yetuk olim  va mutaxassislarning  fikrlari, 

chiqishlari va ilmiy maqolalar (1991yildan shu kungacha. 

 2.B.A.Xujayev-Yagona transport sistemasi, T:, 1984    

  Avtomobil  transporti  texnik  jixozlari  asosiy  elementlariga    transport  vositalari,    avtomobil 

yullari va avtomobil transporti korxonalari kiradi. 

  Transport vositasi  avtomobilllar,  tyagachlar, tirkami va  yarim tirkamalardan iborat  bulib, ular 

xisasiga barcha kapital mablaglarining 60-70 %  turi kiradi.  Avtomobil  va  tyagachlar uz  yurguzuvchi 

dvigatellarga  ega. Yarim  tirkami va tirkami uz  yurguzuvchi dvigatellarga ega  bulmagan aravalarda 

iborat,  ularning xarakatlantirishda avtomobil tyagachlar foydalanadi. 

  Xozirgi  kunda  ishlovchi  barcha  avtomobillarning  asosiy  vazifalarga  kura    kuyidagicha 

klassifikatsiyalash mumkin; 

Avtomobillarning asosiy  vazifalariga kura  klassifikatsiyasi. 

GOST talabiga binoan, yuk  ko’tara olishlik kobiliyati buyicha avtomobillar kuyidagi klasslarga 

bo’linadi; 

  eng kam yuk  kutaruvchi avtomobillar (0,5 tonnagacha); 

  kam  yuk  kutaruvchi avtomobillar (0,5 dan 2 tonnagacha); 

  urtacha yuk  avtomobillar (2-5 tonnagacha); 

  kup yuk  kutaruvchi avtomobillar (5-15 tonnadan ortik); 

  eng yuk  kutaruvchi avtomobillar (15 tn.dan ortik). 

  Eng  kam  yuk    kutaruvchi  avtomobillar  asosan  yengil  avtomobillarshassisiga  urnatilgan  furgon 

va  nikanlardir.  Ular  pochta  yigish  yoki  tirkatida,  xar xil mayda  savdo  punktlari,  bufet    va  oshxonalar  

yuklarini tashish va shu kabilarda ishlatiladi. 

  Avtomobillar  va  avtopoyezdlarning  maksimal  gabarit  xajmlari  GOST  talabiga  binoan  uzunligi  

24 metrgacha, eni 2,5 metrgacha va balandligi (yuk ortilgan)  3,8 metrgacha kilib chegaranlangan. 

   Avtomobil  passajirlarning  kuplab  tashishga  muljallangan  avtomobillardir  va  ular  yukorida 

GOST talabiga binoan kuzovning sigimi buyicha kuyidagicha klassifikatsiya kilinadi; 

  eng  kichik avtobuslar (passajirlar sigimi unta  uringacha yoki gabarit uzunligi 5 metrgacha); 

  kichik avtobuslar (passajir sigimi 10-35 orinli yoki  gabarit uzunligi 6,0-7,5 metr); 

  urtacha sigimi avtobuslar (passajirlar sigimi 35-60  orinli yoki gabarit uzunligi 8,0-9,5 metr); 

  katta  sigimi avtobuslar (passajirlar sigimi 60-100 urinli yoki gabarit uzunligi 10,5-12 metr); 

  Eng  katta    sigimi  avtobuslar  passajir  sig’imi  100  urindan  ortik,  gabarit  uzunligi  12-16,5  metr. 

Eng katta sigimi va yarim tirkamali  avtobuslar passajir sigimi 160-190 urinli, gabarit  uzunligi -16,5 m. 

  Yengil  avtomobillar  kuyidagi  kursatkichlar  buyicha    buladi;  silindirlar  ish  xajimi  yoki  litraj 

buyicha; kuzov tipi  buyicha. Litraj buyicha yengil avtomobillar 4 gruppaga bulinadi

  1. Eng kichik litrajli 0,75 l. 

  2. Kichik  litrajli 1,5 l. 

  3. Urta litrajli 3,0 l. 

  4. katta litrajli 3,0 l ortik. 




  Kuzov  tipi  buyicha;  yopik  kuzovli;  ochik  kuzovli;  usti  ochiladigan  kuzovli  avtomobillariga 

bulinadi. 

  Avtomobilь transporti moddiy- texnik  bazasi tarkibiga avtomobil yullari xam kiradi. Transport 

vositasidan  foydalanish  samaradorligi  mavjud  yullarga  va  ularning  xolatiga  bevosita  boglikdir. 

Yullarining    konikarsiz  xolati  bulishi  transport  vositalari  tezligini  va  uning  ish    unumini  keskin 

pasaytiradi xamda yuk va passajirlar tashish tannarxining oshirishiga sabab  buladi. 

  avtomobil  yullari  yullardan  tashkari  kompleks  injenerlik  kurilmalaridan  xam    iborat  bulib, 

bularning  xammasi  avtomobillarining  yul    mobaynida,  kechayu-kunduz,  iklim  injiklariga  karamay, 

xavf  -  xatarsiz,  zarur  tezlik  va  iktisodiy    kursatgichlar  bilan  muntazam  xarakatlanishga  muljallangan 

inshootlardir. 

  Avtomobillarning  ekskirishi    ularning  xizmat  muddatiga,  ta’mirlash  xarajatlari  va  yullarining 

xolattiga  boglikdir.  Transport    vositasining  yuk    kutarish  kobiliyatidan  foydalanish  darajasi  xam   kup 

xollarda yul  koilamasining xolatiga boglik buladi   (1 jadval). 

  3 t  yuk  kutaruvchi avtomobillar ishiga yo’l  sharoitlarining ta’siri. 

Kursatkichlar 

Takomillash-tirilgan koplamali yullar 

Tosh  yotkizilgan yullar 

Yaxshilangan tuprok yullari 

 

Takomillash-



tirilgan koplamali 

yullar 


Tosh  yotkizilgan 

yullar 


Yaxshilangan 

tuprok yullari 

Tosh 

yotkizilgan 



yullar 

Yaxshilangan 

tuprok yullari 

Ish unumi, tkm, soat birligida 

100 km yul  bosishiga yonilgi  sarfi, l 

Shinalarning urtacha  yul bosib  utishi, 

ming km 

Texnika tezligi, km soat 

18,1 

27,0 


45,0 

42,0 


16,5 

27,4 


36,0 

34,0 


11,5 

33,2 


30,0 

26,0 


   

Avtomobilь  transportining transport  vositasi  uz  navbatida  yo’llar  xolatiga  va  saklaniga  ta’sir  

kursatadi. Kup  yuk  kutaradigan (7-10 t) avtomobillar xarakati natijasida yullar kam  yuk kutaradigan 

(2-3  t)      avtomobillar  xarakatiga    nisbatan  kuprok    va  tez    buziladi.  Shu  munosabat  bilan    yullarning 

texnik kursatkichlariga asoslanib, avtomobil  yoki  avtopoyezdlar uchun  mumkin  bo’lgan  maksimal  

ogirlik  cheklanadi. 

   

 

 



 

 

 



 

4-jadval. 

   

Texnik  sharoitlarga  kura  yullar 5 kategoriyaga  bulinadi. 



Yul  

kategoriy

asi 

Yulning 


kundalang 

kesimi orkali  

utadigan 

avtomobil-lar 

soni 

Tuprok 


katlami-

ning 


kengili-gi, 

Avtomo-



billar 

katnamaydi

gan kismi  

kengili-gi 

Xarakat 

polosalari 

soni. 

Xarakat 


polosasi 

kengligi m 

Xisoblab 

chikilgan 

xarakat 

tezlikla-ri, 

kmFsoat. 

 



II 

II 


IV 

6000 dan ortik 



6000, 3000 

3000,  1000 

1000,  200 

200 dan kam 

27,5 

 

15,0 



12,0 

10,0 


8,0 

15,0 va  ort. 

7,5 

7,0 


6,0 

6,0 


 





3,75 

3,75 


3,0 

3,0 


3,0 

3,0 


150 

120 


80 

80 


80 

60 


  


  YuAB  yirik  shaxarlarda  va  sanoat    markazlarida,  shaxarlararo  muntazam  marshrut    uzellarda, 

dengiz  va  daryo  pristanь  va    portlari  oldida  joylashadi.  Odatda  YuAB    binolar  va  kurilmalar 

kompleksiga bulinadi. 

  YuAB  ning    asosiy  vazifalarda  kuyidagilardir;    yuklarni    shaxarlararo  muntazam  ravishda  

tashishini  tashkil    kilish,    konteynerlarda  mayda  yuklarni  yetkazib  berish    va  junatish;  transport-

ekspluatatsion va ombor operatsiyalarni bajaraish; 

  Uz omborlarida  yuklash- tushirish ishlarini bajarish; kiska masofaga tashiladigan yuklarni temir 

yuldan  avtomobilь  transportiga  utkazish;  yuk    egalaridan  yuklarni  kabul  kilib  olish  va  ularni  yirik 

partiyalarga  kayta  tuplash;  yuklarni  oluvchilarga  yetkazib  berish;  kiska  vakt    davomida  transport 

vositasini  uz    xovli  maydonlalarida  yuk  bilan  birga  saklash;  kuzovlarini  yuvish  va  tozalash; 

shaxarlararo  katnaydigan  xaydovchilarining  xordik  chikarishini  ta’minlash;  transport  vositasining 

xarakat  grafigini  nazorat  kilishi;  tashilgan  yuk  uchun  yuk    junatuvchi  bilan  xisob-kitob  kilish  va  

xokazo. 

  Passajirlar avtobus bekatlari (PAB)  avtomobilь yullarida,  kichik shaxar va axoli yashaydigan 

punktlarda kuriladi. 

  PAB-ni  asosiy  vazifasi  shaxarlararo  avtobus  alokasi  urnatish,    passajirlarga  va  barcha 

yullovchilarga  xizmat  kilishdir. 

  PAB      passajirlar  binosi  va  passajirlarning  avtobusga  chikishi  va    tushishi  uchun  usti  yopik  

perrondan iborat  buladi. 

  Ba’zan  avtovokzallar va passajir avtobus bekatlari temir yul  vokzali  bilan bir joyda kuriladi. 

Bu  passajirlar  uchun    bir  transport  turidan  ikkinchisiga  utishda  kulaylik    tugridagi,  va  kurilish 

xarajatlarini tejaydi. Bu xolda  kutish zali, kassalar zali, bufet,  oshxona, bolalik passajirlar xonasi bagaj  

saklash kamerasi  umumiy   bulishi mumkin. 

  Avtomobilь transportining uziga  xos  texnik  -  iktisodiy xususiyatlari. 

  Avtomobilь  transporti  bir  kancha  uziga    xos    xususiyatlari  bilan    transportlarning    boshka  

turlaridan  ajralib  turadi.  Avtomobilь  transporti  yukori    darajada  manevrchanligi  tufayli  kerakli 

omboridan  yuk  kabul    kiluvchilar  omborigacha  bevosita  eltib  beradi.  Bunda  yuklarni  bir  transport  

turlaridan  boshkachasiga  kayta    yuklashga  extiyoj  kolmaydi.  avtomobil  transportning  kiska 

masofalarda  yuk  va    passajirlar  tashish    tezligi  temir  yul  va  suv    transportlaridagina  nisbatan  ancha 

yukoridir.  Yuk  va  passajirlar  okimi  kam  bulgan  yerlarda  avtomobil  transporti  temir  yul  transportiga 

nisbatan  kapital  mablaglar  sarfini  kam  talab  etadi.  Chunki  avtomobillar  xar  kanday  yullarda  xam  

ishlashi mumkin bulib, maxsus izlar yoki kurilishini talab  kilmaydi. 

  Avtomobil  tarsnportlarining  boshka    transport    turlariga  nisbatan  afzalliklaridan  yana  biri  

shundayki,    u  yuklarni  xar    kanday  joyga,  yuk  junatuvchi  va  yuk    kabul    kiluvchi  eng    kichik 

punktlarigacha  yetkazib  beradi.  Mana    shunday  avzalliklargacha  kura  avtomobil  transporti  maxaliy 

alokalaridagi  katta    axamiyatidan  tashkari,  magistral    temir  yul,  suv  va  xavo    transporti  uchun  xam  

zarur kushimcha aloka vositasi bulib xizmat kiladi. 

  Lekin  avtomobil  transporti    yukorida  kursatilgan  afzaliklariga  karamay,  temir  yul    va  suv  

transportiga  karaganda  ancha  past  texnik  -  ekspluatatsiya  kursatkichlariga    ega.  Yana  muxim 

kamchiliklardan  biri  -  avtomobil  transporti  xodimlari    mexnat  unumdorligining  pastligidir.  Bu  xol  

avtomobilь  transportidagi  transport  vositalari  birligi    temir  yul  va  suv    transportidagina  nisbatan  kam 

yuk  kutara  (sigdira)    olish  yoki    passajirlar  sigimi  kichikligi  bilan  izoxlanadi.  Transport  vositasi 

birligiga tugri keladigan dvigatellar kuvvatning kattaligi yokilgi sarfini oshiradi. 

  Avtomobilь  transportining    yana  bir  muxim    kamchiligi    tashish  tanarxining  kattaligidir. 

Avtomobilь  transporti  tashish  tanarining  kattaligi,  uning  kimatbaxo  yonilgida  ishlashi,  yonilgi  sarfi 

kupligi,  transport  vositasi  birligi  yuk    kutara  olish  yoki    passajirlar  sigdira  olishi    kobiliyatining 

kichikligi sababligi bajarilgan  ishga  nisbatan  tulanadigan ish xaki kattaligidir. 

  Yukorida  aytilganlarga  kura,  avtomobil  transportini  kiska  masofalarda,  ayniksa  ichki  

tashishlarda ishlatish maksadiga muvofikdir.    



 

Avtomobilь transportini yanada rivojlantirish ilmiy-texnik muammolari. 

  Bundan  buyon  yangi  olinadigan  avtomobillar  yonilgini    tejab  sarflaydigan,  kuprok  xatarsiz 

katnaydigan, atrof  fazoga zaxarli gazlarni kamrok  chikaradigan, boshkarishga kulay, bulishi  kerak. 

  Yuk avtomobillari parki strukturasini yaxshilash xozirgi muxim texnik-iktisodiy muammolardan 

biridir.  Shuning  uchun  xam  avtomobil  parki  strukturasini  takomillashtirish,  ulardan  kup  yuk 

kutaradigan  ixtisoslashtirilgan  va  vazni  yengil  avtomobillar  salmogini  oҳirishga  aloxida  e’tibor 

berilmokda. 

  Avtobuslar parki yirik shaxarlarda ishlash xisobiga amalga oshiriladi. 

  Xozirgi kunda sigimi 420 kishilik va undan ortik bulgan Mersedess Bens, DEU va 25-30 sigimi 

SamKochAvto  avtobusslari  Uzbekistonni  markaziy  shaxarlarida  yulovchilarga  xizmat  kursatib 

kelmokda. 

  Yul  tarmoklari  kengaytirish  va  rivojlantirish  sanoat,    kurilish  va  ayniksa  kishlok  xujaligi 

tarrakiyoti sur’atlarini ancha tezlashtiradi. 

  Avtomobil  yullari  xarakat  xavfsizligini  ta’minlash  xozir  jaxon  mikyosidagi  favkulotda  aktual 

bulib,    xisoblab  shuni  kursatdiki,  dunyodagi  yiliga  avtomobil  falokatlari  soni  55  mln.gacha  yetib 

bormokda.  Natijada  taxminan  250  ming  kishi  nobut  bulmokda  va  10  mln.ga  yakin    kishi 

shikastlanmokda. 

  Xozir  xarakat  xavfsizligini    ta’minlash  muammosini  asosiy  ikki    yunalishda  xal    kilish  ustida 

katta  ishla  olib  borilmokda.  Birinchi  yunalish  avtomobil  konstruksiyalari  faol  xavfsizligini 

ta’minlashdir. Bu  yunalish asosan  avariyaga yul  kuymaslikka  karatilgan. Ikkinchi yunalish avtomobil 

konstruksiyalari passiv xavfsizligini ta’minlashdir. Bunga, avvalo, avtomobil kabinasi mustaxkamligini 

oshirish,  tuknashish energiyasini kamaytiruvchi bamperlar ishlatish, xavfsizlik kamarlarini kullash, rul 

kolonnasini teleskopik konstruksiyali kilib ishlash,  kabina ichidagi va uning tashkarisidagi utkir  kirrali 

va kattik  buyumlarni yukotish yoki  ularni yumshokrok va amortizatsiyali koplamalar binoan koplash 

va xokazolar kiradi. Bu yunalish asosan tuknashish natijasidagi kungilsizlik okibatini yengillashtirishga 

karatilgan. 

  Avtomobil  yullarini  loyixalashda  va  kurishda  xarakat  xavfsizligi  talabalariga  axamiyat  berish 

xam  aktual   muammolardir.  Kup avtomobil katnaydigan joylarga  avtostradalar kurish  lozim. Bunday  

avtosradalar  kup  polosali  xarakatga    muljallangan  bulib,    kesish  joylari  ikki      kavatli    (ya’ni  

puteprovodli)    kilib    kuriladi.  Velosiped  xarakati  va  yulovchilar    uchun  maxsus    trotuarlar    kurilish 

kerak.  Bunday  avtostradalar  xarakatini  boshkarishni    yengillashtiruvchi    belgilar,  svetofor    va  boshka 

texnika  vositalari   bilan jixozlanishi lozim.  

  Xaydovchilar  va  yulovchilar  yul    xarakati  koidalariga    kat’iy  rioya  kilishlari  xam    muximdir. 

Chunki    kungilsiz  xollar  va    falokatning  75-80  foiziga    xaydovchi  yoki    yulovchilar  yul    xarakati 

koidasiga rioya kilmasliklari sabab  bulmokda. 





Download 0,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish