Mavzu 6. Avtomobil transporti.Uning texnik iktisodiy xususiyatlari va
rivojlantirish ilmiy - texnik muammolari –
Ma’ruza rejasi
1. Avtomobil transporti asosiy texnik jixozlari.
2 Uning texnik - iktisodiy xususiyatlari..
3. Rivojlantirish ilmiy - texnik muammolari
Adabiyotlar
1. O’zbekiston respublikasida xalq xujaligini, shu jumladan avtomobil sanoatini bozor iqtisodiyoti
sharoitlarida rivojlantirish va ularni ekspluatatsiyasini tashkil etish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi
prezidenti I.A. Karimovning ma’ruzalari, xukumat qarorlari, yetuk olim va mutaxassislarning fikrlari,
chiqishlari va ilmiy maqolalar (1991yildan shu kungacha.
2.B.A.Xujayev-Yagona transport sistemasi, T:, 1984
Avtomobil transporti texnik jixozlari asosiy elementlariga transport vositalari, avtomobil
yullari va avtomobil transporti korxonalari kiradi.
Transport vositasi avtomobilllar, tyagachlar, tirkami va yarim tirkamalardan iborat bulib, ular
xisasiga barcha kapital mablaglarining 60-70 % turi kiradi. Avtomobil va tyagachlar uz yurguzuvchi
dvigatellarga ega. Yarim tirkami va tirkami uz yurguzuvchi dvigatellarga ega bulmagan aravalarda
iborat, ularning xarakatlantirishda avtomobil tyagachlar foydalanadi.
Xozirgi kunda ishlovchi barcha avtomobillarning asosiy vazifalarga kura kuyidagicha
klassifikatsiyalash mumkin;
Avtomobillarning asosiy vazifalariga kura klassifikatsiyasi.
GOST talabiga binoan, yuk ko’tara olishlik kobiliyati buyicha avtomobillar kuyidagi klasslarga
bo’linadi;
eng kam yuk kutaruvchi avtomobillar (0,5 tonnagacha);
kam yuk kutaruvchi avtomobillar (0,5 dan 2 tonnagacha);
urtacha yuk avtomobillar (2-5 tonnagacha);
kup yuk kutaruvchi avtomobillar (5-15 tonnadan ortik);
eng yuk kutaruvchi avtomobillar (15 tn.dan ortik).
Eng kam yuk kutaruvchi avtomobillar asosan yengil avtomobillarshassisiga urnatilgan furgon
va nikanlardir. Ular pochta yigish yoki tirkatida, xar xil mayda savdo punktlari, bufet va oshxonalar
yuklarini tashish va shu kabilarda ishlatiladi.
Avtomobillar va avtopoyezdlarning maksimal gabarit xajmlari GOST talabiga binoan uzunligi
24 metrgacha, eni 2,5 metrgacha va balandligi (yuk ortilgan) 3,8 metrgacha kilib chegaranlangan.
Avtomobil passajirlarning kuplab tashishga muljallangan avtomobillardir va ular yukorida
GOST talabiga binoan kuzovning sigimi buyicha kuyidagicha klassifikatsiya kilinadi;
eng kichik avtobuslar (passajirlar sigimi unta uringacha yoki gabarit uzunligi 5 metrgacha);
kichik avtobuslar (passajir sigimi 10-35 orinli yoki gabarit uzunligi 6,0-7,5 metr);
urtacha sigimi avtobuslar (passajirlar sigimi 35-60 orinli yoki gabarit uzunligi 8,0-9,5 metr);
katta sigimi avtobuslar (passajirlar sigimi 60-100 urinli yoki gabarit uzunligi 10,5-12 metr);
Eng katta sigimi avtobuslar passajir sig’imi 100 urindan ortik, gabarit uzunligi 12-16,5 metr.
Eng katta sigimi va yarim tirkamali avtobuslar passajir sigimi 160-190 urinli, gabarit uzunligi -16,5 m.
Yengil avtomobillar kuyidagi kursatkichlar buyicha buladi; silindirlar ish xajimi yoki litraj
buyicha; kuzov tipi buyicha. Litraj buyicha yengil avtomobillar 4 gruppaga bulinadi;
1. Eng kichik litrajli 0,75 l.
2. Kichik litrajli 1,5 l.
3. Urta litrajli 3,0 l.
4. katta litrajli 3,0 l ortik.
Kuzov tipi buyicha; yopik kuzovli; ochik kuzovli; usti ochiladigan kuzovli avtomobillariga
bulinadi.
Avtomobilь transporti moddiy- texnik bazasi tarkibiga avtomobil yullari xam kiradi. Transport
vositasidan foydalanish samaradorligi mavjud yullarga va ularning xolatiga bevosita boglikdir.
Yullarining konikarsiz xolati bulishi transport vositalari tezligini va uning ish unumini keskin
pasaytiradi xamda yuk va passajirlar tashish tannarxining oshirishiga sabab buladi.
avtomobil yullari yullardan tashkari kompleks injenerlik kurilmalaridan xam iborat bulib,
bularning xammasi avtomobillarining yul mobaynida, kechayu-kunduz, iklim injiklariga karamay,
xavf - xatarsiz, zarur tezlik va iktisodiy kursatgichlar bilan muntazam xarakatlanishga muljallangan
inshootlardir.
Avtomobillarning ekskirishi ularning xizmat muddatiga, ta’mirlash xarajatlari va yullarining
xolattiga boglikdir. Transport vositasining yuk kutarish kobiliyatidan foydalanish darajasi xam kup
xollarda yul koilamasining xolatiga boglik buladi (1 jadval).
3 t yuk kutaruvchi avtomobillar ishiga yo’l sharoitlarining ta’siri.
Kursatkichlar
Takomillash-tirilgan koplamali yullar
Tosh yotkizilgan yullar
Yaxshilangan tuprok yullari
Takomillash-
tirilgan koplamali
yullar
Tosh yotkizilgan
yullar
Yaxshilangan
tuprok yullari
Tosh
yotkizilgan
yullar
Yaxshilangan
tuprok yullari
Ish unumi, tkm, soat birligida
100 km yul bosishiga yonilgi sarfi, l
Shinalarning urtacha yul bosib utishi,
ming km
Texnika tezligi, km soat
18,1
27,0
45,0
42,0
16,5
27,4
36,0
34,0
11,5
33,2
30,0
26,0
Avtomobilь transportining transport vositasi uz navbatida yo’llar xolatiga va saklaniga ta’sir
kursatadi. Kup yuk kutaradigan (7-10 t) avtomobillar xarakati natijasida yullar kam yuk kutaradigan
(2-3 t) avtomobillar xarakatiga nisbatan kuprok va tez buziladi. Shu munosabat bilan yullarning
texnik kursatkichlariga asoslanib, avtomobil yoki avtopoyezdlar uchun mumkin bo’lgan maksimal
ogirlik cheklanadi.
4-jadval.
Texnik sharoitlarga kura yullar 5 kategoriyaga bulinadi.
Yul
kategoriy
asi
Yulning
kundalang
kesimi orkali
utadigan
avtomobil-lar
soni
Tuprok
katlami-
ning
kengili-gi,
M
Avtomo-
billar
katnamaydi
gan kismi
kengili-gi
Xarakat
polosalari
soni.
Xarakat
polosasi
kengligi m
Xisoblab
chikilgan
xarakat
tezlikla-ri,
kmFsoat.
I
II
II
IV
V
6000 dan ortik
6000, 3000
3000, 1000
1000, 200
200 dan kam
27,5
15,0
12,0
10,0
8,0
15,0 va ort.
7,5
7,0
6,0
6,0
4
2
2
2
2
3,75
3,75
3,0
3,0
3,0
3,0
150
120
80
80
80
60
YuAB yirik shaxarlarda va sanoat markazlarida, shaxarlararo muntazam marshrut uzellarda,
dengiz va daryo pristanь va portlari oldida joylashadi. Odatda YuAB binolar va kurilmalar
kompleksiga bulinadi.
YuAB ning asosiy vazifalarda kuyidagilardir; yuklarni shaxarlararo muntazam ravishda
tashishini tashkil kilish, konteynerlarda mayda yuklarni yetkazib berish va junatish; transport-
ekspluatatsion va ombor operatsiyalarni bajaraish;
Uz omborlarida yuklash- tushirish ishlarini bajarish; kiska masofaga tashiladigan yuklarni temir
yuldan avtomobilь transportiga utkazish; yuk egalaridan yuklarni kabul kilib olish va ularni yirik
partiyalarga kayta tuplash; yuklarni oluvchilarga yetkazib berish; kiska vakt davomida transport
vositasini uz xovli maydonlalarida yuk bilan birga saklash; kuzovlarini yuvish va tozalash;
shaxarlararo katnaydigan xaydovchilarining xordik chikarishini ta’minlash; transport vositasining
xarakat grafigini nazorat kilishi; tashilgan yuk uchun yuk junatuvchi bilan xisob-kitob kilish va
xokazo.
Passajirlar avtobus bekatlari (PAB) avtomobilь yullarida, kichik shaxar va axoli yashaydigan
punktlarda kuriladi.
PAB-ni asosiy vazifasi shaxarlararo avtobus alokasi urnatish, passajirlarga va barcha
yullovchilarga xizmat kilishdir.
PAB passajirlar binosi va passajirlarning avtobusga chikishi va tushishi uchun usti yopik
perrondan iborat buladi.
Ba’zan avtovokzallar va passajir avtobus bekatlari temir yul vokzali bilan bir joyda kuriladi.
Bu passajirlar uchun bir transport turidan ikkinchisiga utishda kulaylik tugridagi, va kurilish
xarajatlarini tejaydi. Bu xolda kutish zali, kassalar zali, bufet, oshxona, bolalik passajirlar xonasi bagaj
saklash kamerasi umumiy bulishi mumkin.
Avtomobilь transportining uziga xos texnik - iktisodiy xususiyatlari.
Avtomobilь transporti bir kancha uziga xos xususiyatlari bilan transportlarning boshka
turlaridan ajralib turadi. Avtomobilь transporti yukori darajada manevrchanligi tufayli kerakli
omboridan yuk kabul kiluvchilar omborigacha bevosita eltib beradi. Bunda yuklarni bir transport
turlaridan boshkachasiga kayta yuklashga extiyoj kolmaydi. avtomobil transportning kiska
masofalarda yuk va passajirlar tashish tezligi temir yul va suv transportlaridagina nisbatan ancha
yukoridir. Yuk va passajirlar okimi kam bulgan yerlarda avtomobil transporti temir yul transportiga
nisbatan kapital mablaglar sarfini kam talab etadi. Chunki avtomobillar xar kanday yullarda xam
ishlashi mumkin bulib, maxsus izlar yoki kurilishini talab kilmaydi.
Avtomobil tarsnportlarining boshka transport turlariga nisbatan afzalliklaridan yana biri
shundayki, u yuklarni xar kanday joyga, yuk junatuvchi va yuk kabul kiluvchi eng kichik
punktlarigacha yetkazib beradi. Mana shunday avzalliklargacha kura avtomobil transporti maxaliy
alokalaridagi katta axamiyatidan tashkari, magistral temir yul, suv va xavo transporti uchun xam
zarur kushimcha aloka vositasi bulib xizmat kiladi.
Lekin avtomobil transporti yukorida kursatilgan afzaliklariga karamay, temir yul va suv
transportiga karaganda ancha past texnik - ekspluatatsiya kursatkichlariga ega. Yana muxim
kamchiliklardan biri - avtomobil transporti xodimlari mexnat unumdorligining pastligidir. Bu xol
avtomobilь transportidagi transport vositalari birligi temir yul va suv transportidagina nisbatan kam
yuk kutara (sigdira) olish yoki passajirlar sigimi kichikligi bilan izoxlanadi. Transport vositasi
birligiga tugri keladigan dvigatellar kuvvatning kattaligi yokilgi sarfini oshiradi.
Avtomobilь transportining yana bir muxim kamchiligi tashish tanarxining kattaligidir.
Avtomobilь transporti tashish tanarining kattaligi, uning kimatbaxo yonilgida ishlashi, yonilgi sarfi
kupligi, transport vositasi birligi yuk kutara olish yoki passajirlar sigdira olishi kobiliyatining
kichikligi sababligi bajarilgan ishga nisbatan tulanadigan ish xaki kattaligidir.
Yukorida aytilganlarga kura, avtomobil transportini kiska masofalarda, ayniksa ichki
tashishlarda ishlatish maksadiga muvofikdir.
Avtomobilь transportini yanada rivojlantirish ilmiy-texnik muammolari.
Bundan buyon yangi olinadigan avtomobillar yonilgini tejab sarflaydigan, kuprok xatarsiz
katnaydigan, atrof fazoga zaxarli gazlarni kamrok chikaradigan, boshkarishga kulay, bulishi kerak.
Yuk avtomobillari parki strukturasini yaxshilash xozirgi muxim texnik-iktisodiy muammolardan
biridir. Shuning uchun xam avtomobil parki strukturasini takomillashtirish, ulardan kup yuk
kutaradigan ixtisoslashtirilgan va vazni yengil avtomobillar salmogini oҳirishga aloxida e’tibor
berilmokda.
Avtobuslar parki yirik shaxarlarda ishlash xisobiga amalga oshiriladi.
Xozirgi kunda sigimi 420 kishilik va undan ortik bulgan Mersedess Bens, DEU va 25-30 sigimi
SamKochAvto avtobusslari Uzbekistonni markaziy shaxarlarida yulovchilarga xizmat kursatib
kelmokda.
Yul tarmoklari kengaytirish va rivojlantirish sanoat, kurilish va ayniksa kishlok xujaligi
tarrakiyoti sur’atlarini ancha tezlashtiradi.
Avtomobil yullari xarakat xavfsizligini ta’minlash xozir jaxon mikyosidagi favkulotda aktual
bulib, xisoblab shuni kursatdiki, dunyodagi yiliga avtomobil falokatlari soni 55 mln.gacha yetib
bormokda. Natijada taxminan 250 ming kishi nobut bulmokda va 10 mln.ga yakin kishi
shikastlanmokda.
Xozir xarakat xavfsizligini ta’minlash muammosini asosiy ikki yunalishda xal kilish ustida
katta ishla olib borilmokda. Birinchi yunalish avtomobil konstruksiyalari faol xavfsizligini
ta’minlashdir. Bu yunalish asosan avariyaga yul kuymaslikka karatilgan. Ikkinchi yunalish avtomobil
konstruksiyalari passiv xavfsizligini ta’minlashdir. Bunga, avvalo, avtomobil kabinasi mustaxkamligini
oshirish, tuknashish energiyasini kamaytiruvchi bamperlar ishlatish, xavfsizlik kamarlarini kullash, rul
kolonnasini teleskopik konstruksiyali kilib ishlash, kabina ichidagi va uning tashkarisidagi utkir kirrali
va kattik buyumlarni yukotish yoki ularni yumshokrok va amortizatsiyali koplamalar binoan koplash
va xokazolar kiradi. Bu yunalish asosan tuknashish natijasidagi kungilsizlik okibatini yengillashtirishga
karatilgan.
Avtomobil yullarini loyixalashda va kurishda xarakat xavfsizligi talabalariga axamiyat berish
xam aktual muammolardir. Kup avtomobil katnaydigan joylarga avtostradalar kurish lozim. Bunday
avtosradalar kup polosali xarakatga muljallangan bulib, kesish joylari ikki kavatli (ya’ni
puteprovodli) kilib kuriladi. Velosiped xarakati va yulovchilar uchun maxsus trotuarlar kurilish
kerak. Bunday avtostradalar xarakatini boshkarishni yengillashtiruvchi belgilar, svetofor va boshka
texnika vositalari bilan jixozlanishi lozim.
Xaydovchilar va yulovchilar yul xarakati koidalariga kat’iy rioya kilishlari xam muximdir.
Chunki kungilsiz xollar va falokatning 75-80 foiziga xaydovchi yoki yulovchilar yul xarakati
koidasiga rioya kilmasliklari sabab bulmokda.
Do'stlaringiz bilan baham: |