Ma’ruza mavzusi: Gap. Gap kommunikativ (aloqa) birlik sifatida

Yuqoridagilardan qisqacha shunday xulosa qilish mumkin:
Grammatik modallik gapni shakllantirishdagi o‘rni va subyektning gap mazmuniga munosabat darajasiga qarab, ikki guruhga: obyektiv va subyektiv modallikka bo‘linadi
Obyektiv modallik gapni shakllantiruvchi zaruriy grammatik ma’nolardan biri, asosiy uzvi hisoblansa, subyektiv modallik obyektiv modallik ustiga qo‘yilgan qo‘shimcha modallikdir. U gapda bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Shuning uchun u gapning doimiy uzvi emas. Tilga xos modallik so‘zga, iboraga, so‘z birikmasiga ham xos bo‘lishi mumkin (grammatik, leksik, fonetik vositalar orqali ifodalanadi) .
Gapning, nutqning intonasion tomoni uning mundarijasi va strukturasi bilan bog‘liq: nutqning qismlarga bo‘linishi grammatik-fikriy va intonasion jihatlarga asoslanadi. Gapning qismlarga ajratilishi bir qancha tomonlardan bo‘lishi mumkin: logik tomondan (mazmun qismlari), formal – grammatik tomondan (grammatik qismlar), fonetik tomondan (intonasion qismlar). Lekin bu tomonlar o‘zaro bog‘langan: ular bir-biriga moslashgan bo‘ladi. Tilning turli vositalarini analiz qilish shuni ko‘rsatadiki, intonasiyaning yolg‘iz o‘zida til nuqtai nazaridan fikriy mundarija yo‘q: u gap, so‘z orqali mavjud, demak, intonasiya tilning yordamchi vositasidir: supersegment fonetik hodisadir. Shulardan kelib chiqib, intonasiyaning asosiy vazifasini quyidagicha jamlab ko‘rsatish mumkin:
Intonasiya gapni, nutqni fonetik jihatdan shakllantiradi, grammatik-fikriy tugallikni ko‘rsatadi. U o‘zaro bog‘langan bir necha so‘zning yoki yakka so‘zning gap bo‘lishida qatnashadi. Bunday tugallangan intonasiya gapga xos bo‘lib, u so‘z birikmasida yo‘q. Demak, bu tipdagi intonasiya so‘z birikmasi bilan gapni farqlaydigan belgilardan biridir. Predikasiya, predikativlik ma’lum darajada shu intonasiya bilan ifodalanadi. Bir so‘zdan iborat Tong tipidagi gaplarda, shuningdek, Shahar-shahar; qishloq-qishloq tipidagi gaplarda predikativlikning intonasiya yordami bilan ifodalanishini yaqqol ko‘rish mumkin. Gapning kuzatilgan maqsadga, emosionallikka ko‘ra turlari ko‘p jihatdan intonasion farqqa qarab belgilanadi. Intonasiya gapning modalligini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Masalan: tasdiq bildiradigan gapni intonasiya yo‘li bilan inkor bildiradigan gapga aylantirish. Borasan-a, borasan!
Gap tugallangan fikr ifodasidir, uning mazmun tomonidir, lekin bu fikriy tugallik nisbiydir, chunki ayrim gapdagi fikrning to‘liq ochilishi nutq ichida bo‘ladi. Demak, gap formal-grammatik va intonasion jihatlardan ham, mundarija jihatdan ham tugallikka ega. Biroq uning fikriy tugalligi – nisbiy. Gap nutq ichida yashaydi. Nutqda uning mazmuni boshqa gaplar bilan munosabatda bo‘lish orqali yana ham oydinlashadi.
Gap bir so‘z yoki so‘zlar bog‘lanmasidan tashkil topadi. Bir so‘zning gap bo‘lib kelishi maxsus intonasiya tufaylidir. Bunda predikativlik intonasiya orqali ifodalanadi: Bahor. Hamma yoq ko‘m-ko‘k.
Gap so‘zlar bog‘lanmasidan iborat bo‘lganda, uning bo‘laklari ma’lum grammatik qonun-qoidalar asosida sintaktik aloqaga kiradi. Bu tip gaplarda predikativlik mayl, zamon, shaxs-son kategoriyalari, modal so‘zlar bilan ifodalanadi: qirdan g‘ir-g‘ir shabada esadi.
Yuqoridagi belgilar asosida gapga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Grammatik shakllangan, intonasion va fikriy tugallikka ega bo‘lgan, fikrni shakllantirish, ifodalash va bildirish vositasi bo‘lgan so‘z yoki so‘zlar bog‘lanmasidan tashkil topgan eng kichik va asosiy sintaktik birlik gap deyiladi.
Gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlarini belgilashda quyidagilar asos qilib olinadi:
Grammatik asos, predikativ markazning miqdori.
Gaplarning grammatik asos, predikativ markazning miqdoriga ko‘ra turlarini belgilashda oddiy gaplarning grammatik asosi, struktura asosi, predikativ markazi, yadrosi tushunchalarini bilib olish lozim. Bu terminlar har qanday gapning tuzilishida asosiy rol o‘ynovchi bo‘laklar yoki bo‘lak ma’nosini bildiradi. Bu bo‘laklarsiz gap shakllanmaydi, predikativ munosabat yuzaga kelmaydi, fikr ifodalanmaydi. Shuning uchun uni ba’zilar grammatik asos, predikativ markaz, yana ba’zilar predikativ yadro deydi. Nima deyilishidan qat’i nazar, so‘zni o‘zak morfemasiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, gapni ham mazkur bo‘laklarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Gapda bunday vazifani ega va kesim munosabati yoki kesimning o‘zi yoki kesim sostavi bajaradi. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Yangisini qurmay, eskisini buzmang. Shovqin qilmang. YEtti o‘lchab, bir kes.
Demak, gapning grammatik asosi, predikativ markazi ega va kesim munosabatidan tashkil topgan predikativ qurilma yoki kesim sostavi yoki kesimning o‘zidan tashkil topgan predikativ birlikdan iborat.
Gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlarini belgilashda dastlab ana shu grammatik asos, ya’ni ularning necha grammatik asosli ekanligiga qaraladi. Bunga ko‘ra gaplar dastlab ikki katta guruhga bo‘linadi:

1. 
   Sodda gaplar.
   
2. 
   Qo‘shma gaplar.
   

Sodda gaplar bir grammatik asosdan, bir predikativ markazdan iborat bo‘ladi. Bu grammatik asos ega-kesim munosabati yoki kesim sostavi (yoki kesimning o‘zi) bilan ifodalangan bo‘ladi. Masalan: qo‘ng‘iroq chalindi. Hamma o‘z o‘rnini egalladi. O‘qituvchi kirib keldi. Salomlashdik. Dars boshlandi.
Qo‘shma gaplar ikki yoki undan ortiq grammatik asoslarning birikib, bir semantik butunlik hosil qilishidan yuzaga keladi. Bu grammatik asoslar mustaqil holda ishlatilishi ham, ishlatilmasligi ham mumkin. Bu yerda ularning mustaqil ishlatilishi yoki ishlatilmasligiga emas, balki grammatik asos talablariga javob berishi yoki bermasligiga e’tibor beriladi. qo‘shma gapning grammatik asoslari xuddi sodda gap singari ega - kesim munosabati yoki kesim sostavi (yoki kesimning o‘zi) dan iborat bo‘lishi va ularning biri ikkinchisidan pauza-to‘xtam bilan ajralib turishi kerak.
Ana shunday semantik-sintaktik, intonasion xususiyatlarga ega bo‘lgan sintaktik butunliklar qo‘shma gap hisoblanadi. Masalan: Havoni bulut qopladi, lekin yomg‘ir yog‘madi. Buxoro xonligida rus boj nazorati o‘rnatilgach, choyning har pudi uchun 6 so‘m miqdorida boj belgilangan. Bu gaplarning har ikkisi ham ikki sodda gap predikativ birlikdan iborat bo‘lishi bilan birga, bu predikativ birliklar o‘zaro grammatik jihatdan bog‘langandir.
Albatta, tilning dastlabki davrlarida sodda gap qo‘llangan, keyinchalik sodda gaplarning qo‘shilishi va fikrni ifodalashning turli ko‘rinishlariga o‘tilgandan keyin qo‘shma gaplar ham yuzaga kelgan. Hozirgi kunda og‘zaki nutqda sodda gap ko‘proq qo‘llansa, yozma nutqda qo‘shma gap ham faol qo‘llanadi. Yozma nutqda og‘zaki nutqga qaraganda vaqt va imkoniyat kengroq bo‘lgani uchun fikr qo‘shma gaplar shaklida ham ifodalanadi, qolaversa, yozma nutqda ko‘proq murakkab voqea-hodisalar bilan bog‘liq jabhalar bayon qilinadi. Masalan: qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi. Mumtoz tilimizga oid so‘zlarning loaqal 10 foizi nutq madaniyatimizga (muomalaga) kiritilsa, davlat tilimizning obro‘si yanada oshgan bo‘lardi. qor yog‘di - don yog‘di. qo‘shning tinch-sen tinch. Borsam, yo‘q ekansan.
Shu bois ushbu talablarga javob bermagan, biroq shaklan qo‘shma gapga juda o‘xshash bo‘lgan quyidagi sintaktik qo‘shilmalar qo‘shma gap hisoblanmaydi:
Omon bo‘lsak, uchrashamiz. Onasi mukofotlangan qiz keldi. Soqol-mo‘ylovlariga oq oralagan, peshonasi keng, ko‘zlari mehr bilan boquvchi bu kishi bir ko‘rinishdayoq kishida iliq taassurot qoldirardi. Birinchi gapda ega bitta, ikkinchi gapda predikativ birikma ikkita bo‘lsa-da, birinchisi aniqlovchi vazifasida kelgan (qanday? qaysi? so‘rog‘iga javob bo‘ladi), uchinchi gapda ham predikativ birikmalar va sifatdosh oborot aniqlovchi vazifasida kelgan. Ular predmetdan ajralib turuvchi alohida intonasiyaga ega emas. Binobarin, ular sodda gaplardir.

Sodda gapning umumiy tahlili

№