Shunga ko'ra O`zbek tili grammatikasida fe'llarda uch mayl bor



Download 9,54 Kb.
Sana05.07.2022
Hajmi9,54 Kb.
#742876
Bog'liq
diplom ishi


O`zbek tili grammatikasida fe`l mayllari - fel so`z turkumi anglatgan ish harakat bilan bilan so`zlovchi o`rtasidagi aloqani voqelikka munosabatini ifodalaydi. Mayl kategoriyalari fe'l zamonlari, shaxs-son kategoriyalari bilan uzviy bog'liqdir. Shuning uchun fe'l mayllari harakatning bajarilishini real borliq bilan bog'langanligini bildirib, aniqlik, buyruq-istak, shartkabi ma'nolarni ifodalaydi.
Shunga ko'ra O`zbek tili grammatikasida fe'llarda uch mayl bor:
1. Aniqlik mayli. 2. Buyruq -istak mayli. 3. Shart mayli.
Arab tili grammatikasida fel mayllari o`zbek tilidagi kabi nomlanmaydi. Balki ancha sodda asosda - fe`lning oxirgi undoshi harakatlariga ko`ra ajratiladi. Agar felning oxirgi harakati ُ "domma"ga tugasa - مرفوع (marfu`), َ "fathaga tugasa منصوب - (mansub), ْ "sukun"ga tugasa - مجزوم (majzum) deb nomlanadi. asosan ular anglatayotgan ma`no o`zbek tili nuqtai nazaridan fe`l mayllariga tog`ri keladi. Shu sababdan biz fel mayllari deb o`rganamiz.
Arab tilida shartli ravishda fel mayllari 5 turlik deb aytishimiz mumkin.

  1. Aniqlik (xabar) mayli.

  2. shart mayli

  3. Buyruq mayli

  4. istak mayli

  5. kuchaytirma mayli;

Ish harakatning mavjud zamonlardan biriga munosabatini bildiruvchi mayl aniqlik mayli deyiladi. Aniqlik mayli fe`lning o`zgarishsiz (boshlang`ich ) shakli bilan ifodalanadi. Aniqlik maylidagi fe`ldan avval hech qanday mayl qo`shimchasi ishlatilmasligi kerak. Arab tili grammatikasida felning aniqlik mayli fe`l oxiri "domma"ga tugagani uchun felning rof xolati (رفع الفعل) deyiladi.
الأصل في رفع الفعل أن يكون بالضمة، وينوب عنها النون في الأمثلة الخمسة ؛
Fe`lning asl rof (aniqlik mayli) xolati domma bilan bo`ladi. Amsilatul xomsa fe`llarida esa nun bilan bo`ladi.
نحو : هو يتكلمُ، وهم يسمعون
وهو يرفع إذا لم يسبقه ناصب ولا جازم ؛
Fe`lning asl rof (aniqlik mayli) xolati domma bilan bo`ladi. Amsilatul xomsa fe`llarida esa nun bilan bo`ladi.
نحو : بالراعي تصلحُ الرعية ، وبالعدل تملكُ البرية
fe`lning oldida nasb o`qituvchi harflar bilan kazm o`qituvchi harflardan hech biri bo`lmasa, u rof bo`ladi.
jadval
shart maylida biror ish-harakatning bajarilishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan ish-harakatni, biror ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi haqida istak, maslahat, faraz kabi ma’nolarni anglatadigan fе’l mayli hisoblanib, ish harakatni bajarilishidan ko`zlangan maqsad real shart hisoblanadi. Fe`lning shart mayli hozirgi kelasi zamon felidan yasaladi. arab tili grammatikasida felning bu ko`rinishi oxiri sukunlangani uchun fe`lning jazm xolati (جزم الفعل) deb ataladi.
الأصل في الجزم أن يكون بالسكون ، وينوب عنه حذف النون في الأمثلة الخمسة ، وحذف حرف العلة في الفعل المعتل الآخر ؛
felning asl jazm xolati sukun bilan bo`ladi. amsilatul xomsa fellarida nunning tushib qolishi, oxiri illatli fellarda esa illat harfining tushib qolishi uning jazm xolatida ekanligiga dalolat qiladi.
نحو : لم يتكلمْ ، ولم يضعوا ، ولم يرض
I bob felining shart mayli quyidagi jadval bo`yicha tuslanadi.
Majhul nisbatdagi fellarning shart mayli ham yuqoridagi tartib bo`yicha tuslanadi.
Arab grammatikasidagi felning jazm xolatini "Shart mayli" sifatida nomlash bu maylning xarakterini to`laligicha ochib bera olmaydi. Chunki felning jazm xolati faqat shartni bildirmaydi. Yanada ko`proq malumot bilish uchun shart mayli qaysi vazifalarda ishlatilishini ko`rib o`tamiz.
Fel jazm holatida kelishi uchun fe`ldan avval uni shu shaklda bo`lishini talab qiluvchi yuklamalar kelishi kerak. bu yuklamalar ikkiga bo`linadi.
1. O`zidan keyin faqatgina bitta fe`lni jazm holatida kelishini talab qiluvchi yuklamalar;
2. O`zidan keyin ikkita fe`lni jazm holatida kelishini talab qiluvchi yuklamalar;
O`zidan keyin faqatgina bitta fe`lni jazm holatida kelishini talab qiluvchi yuklamalarga to`xtalib o`tadigan bo`lsak:
هو هذه الأحرف : لم ، ولما ، ولام الأمر، ولا الناهية
Ular لم ، ولما ، ولام الأمر( buyruq lomi)، ولا الناهية ( qaytarish lasi)

  1. أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ ۝

  2. أشوقًا ولمَّا يمضِ لي غير ليلةٍ فكيف إذا خبَّ المطلي بنا عشرًا

  3. لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍۢ مِّن سَعَتِهِۦ ۖ

  4. لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ

ولم : لينفي حصول الفعل في الزمن الماضي .
O`tgan zamon fe`li inkorini bildiradi
ولمّا مثلها ، غير أنَّ النفي بها ينسحب على زمن التكلم
lam kabi inkorni ifodalaydi. faqat u nutq paytigacha davom etib kelayotgan ish harakatni inkor qiladi.
ولام الأمر : تجعل المضارع مفيدا للطلب
Hozirgi zamon fe`lini buyruqda ifodalash uchun ishlatiladi
ولا : للنهي عن مضمون ما بعدها
buyruq-inkorni ifodalash uchun ishlatiladi.
Download 9,54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish