Ma’lumotlar bazasini access dasturida loyihalash

1-maydon nomi	2-maydon nomi	3-maydon nomi	. . .
N-maydon nomi
Yozuv	Yozuv	Yozuv	Yozuv	Yozuv

Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari:

Maydon turi – bu kiritilgan yozuvning qaysidir tipga tegishli ekanligi bilan ifodalanadi. Masalan, sonli, belgili (simvolli), sana/vaqt, satrli, mantiqiy va hokazo bo„lishi mumkin.

Maydon uzunligi – bu maydondagi yozuvning simvollar yig„indisidir.

Yozuv – bu mantiqiy bog„langan maydonlar to„plami. Yozuv tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashish ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv ob’yektning biror bir elementi haqida to„liq ma’lumotni ifodalaydi.

Ob’yekt (jadval) – bu bir xil tuzilmaga ega bo„lgan yozuvning nusxalar to„plamidir. U har bir maydonda qiymatga ega.

Masalan talaba ob’yektdagi yozuvlarning mantiqiy tuzilmasini tavsiflashga doir misolda ko„rsatilgan. Talaba faylidagi yozuvning tuzilishi chiziqli bo„lib, u o„zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan iborat. Yozuv maydonlari takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas. Maydon qiymatiga murojaat uning nomeri bo„yicha amalga oshiriladi.

Ob’yekt nomi: talaba
Maydonlar		Kalit belgisi	Maydon formati
Nomni belgilash	To‘liq nomlanish (rekvizit)		Toifasi	Uzunligi
Raqam	Talaba reyting daftarchasi raqami	*	simvol	10
Familiya	Talaba familiyasi		simvol	10
Ism	Talaba ismi		simvol	8
Ota_ismi	Talaba otasi ismi		simvol	10
T_kun	Tug„ilgan sanasi		sana	8
O„rta_baho	Talabaning o„rtacha bahosi		son	3
…	…		…	…

Har bir MB jadvali o„zining birlamchi kalitiga ega bo„lishi mumkin. Birlamchi kalit deganda yozuvlar qaytarilmasligini ta’minlovchi maydon yoki maydonlar guruhi tushuniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan maydon yoki maydonlar guruhi, bir xil yozuvga ega bo„lmaslik shartini bajarishi kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab ular birlamchi kalit bo„la olmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi tamonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi.

Bosh jadval yordamida boshqa jadvaldagi mos ma’lumotlarni chaqirishni ta’minlash uchun boshqa jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko„pga” bog„lanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni quradi.

Aniq ma’lumotlarni (masalani) hal qilishda inson rеal dunyoni u yoki bu sohasi bilan chеklanadi. Bunday hollarda faqat ba’zi bir ob’yеktlarni o„rganishgina qiziqish uyg„otadi. Bunday ob’yеktlarni majmuasini prеdmеt soha dеyiladi.

Barcha ob’yеktlar atributlar bilan xaraktеrlanadi. Masalan, ob’yеkt sifatida fakultеt, kutubxona, kompyutеr va boshqalarni qarash mumkin. Jumladan, kompyutеr ob’yеktini atributi sifatida hisoblash tеzligini, opеrativ xotira hajmi, o„lchamlari va boshqalarni ko„rish mumkin.

Ma’lumotlarni nomlangan eng kichik birligi ma’lumot elеmеntidir. U ko„pincha maydon dеb aytiladi va bayt va bitlardan tashkil topadi. Ma’lumotlar agrеgati ma’lumot elеmеntini nomlangan to„plamidir.

MB administratori dеyilganda birorta shaxs yoki bir nеcha shaxslardan iborat bo„lgan va MBni loyihalash, uzatish va samarador ishlashini ta’minlovchidir.

Ma’lumotlar bazasi tushunchasi bilan ma’lumotlar banki tushunchasi ham mavjud. Ma’lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin etiladi.

1. 
   Hozirgi kunda ma’lumotlar markazlashmagan holda (ishchi o„rinlarda) ShK yordamida qayta ishlanadi. Ilgari ular alohida xonalarda joylashgan hisoblash markazlarida markazlashgan holda qayta ishlangan. Hisoblash markazlariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali kеlib to„plangan. Ma’lumotlar bazasi markazlashgani hisobiga ularni ma’lumotlar banki dеb atashgan. Bunda ma’lumotlarga murojat etish ishchi stansiyalardan markazlashgan holda tashkil etilgan va shuning uchun ma’lumotlar banki bilan ma’lumotlar bazasi tushunchalari o„rtasida farq qilingan.
   

TRANZAKSIYALARNI BOSHQARISH

Tranzaksiya – ma’lumotlarni qayta ishlash operatorlar ketma-ketligi 5 Silberschatz, Abraham. Database system concepts // 13 - page 6 Silberschatz, Abraham. Database system concepts // 22-23 pages 30 bо‘lib, ma’lumot bazasi bilan ishlaydigan bо‘linmas birlik xisoblanadi. Tranzaksiya ma’lumot bazasini bir xolatdan boshqa xolatga о‘tkazadi. Tranzaksiya ma’lumotlarni yaxlitligini saqlagan va parallel bajarilaѐtgan tranzaksiyalarga bog‘lik bо‘lmagan xolda tо‘liq va mavaffaqiyatli bajarilishi ѐki umuman bajarilmasligi mumkin, bu xolda xech qanday natija kuzatilmaydi. Tranzaksiyalar tranzaksion sistemalar ѐrdamida qayta ishlanadi va ishlash jaraѐnida uning tarixi saqlanib boriladi.

Agar tranzaksiya bajarish davrida operatsion tizim ѐki ilovani ishlashida nuqson (nosozlik) uchrasa, nuqson tugatilgandan keyin ma’lumot bazasidagi ma’lumotlar avvalgi о‘z xolatiga qaytadi. Tranzaksiya tabiiy yakunlanguncha, uni ―qaytarish‖ uchun (ROLLBACK) komandasi ishlatiishi mumkin.

Tranzaksiyalarda va tranzaksion sistemalarda eng keng tarkalgan xususiyatlari (majmualar) tо‘plami – ACID:

• Atomicity —ATOMARLIK – sistemada xech qanday tranzaksiya qisman bajarilmasligini kafolat beradi; • Consistency —KELISHILGANLIK – tranzaksiya boshlanmasdan oldin sistema kelishilgan xolatda bо‘ladi va shu xolatda tranzaksiya yakunlangunga qadar qolishi shart; • Isolation — YAKKALIK – tranzaksiya bajarilish jaraѐnida parallel bajarilaѐtgan boshqa tranzaksiyalar uning natijasiga ta’sir kilmaydi; • Durability – MUSTAXKAMLIK – quyi bosqichdagi muammolarga qaramasdan muvaffaqiyatli tugallangan tranzaksiya sistema xolati tiklangandan sо‘ng saqlangan xolda bо‘lishi zarur; Tranzaksiyani fiksatsiya qilish ѐki orqaga qaytarish uchun SQL - tilida COMMIT [WORK], SAVEPOINT va ROLLBACK [WORK] komandalar ishlatiladi. COMMIT [WORK] – tranzaksiyani fiksirlaydi. U quyidalarni bajarishni ta’minlaydi: •Joriy tranzaksiya qilingan barcha о‘zgarishlarni fiksirlaydi; •Tranzaksiya tugallanadi; •Ushbu tranzaksiya uchun barcha nuqtalar yо‘qotiladi; •Tranzaksiya jaraѐnida ishlatilgan barcha obyektlar bо‘shatiladi. •COMMIT [WORK] komandasini ishlash seansi tugaganda xam berish tavsiya qilinadi. ROLLBACK [WORK] komanda ma’lumot bazasida tranzaksiyani qaytarishni, ya’ni о‘zgarishlarni bekor qilinishini anglatadi. Orqaga qaytish odatda ilovada xato bо‘lganda, ma’lumotlarni yaxlitligi buzilganda. Uni sintaksisi quyidagicha ROLLBACK [WORK] TO saqlash_nuqtasini_nomi; Uni ishlatish quyidagi amallarni bajarishga olib keladi.  tranzaksiyani bajarilishi tugatiladi;  joriy tranzaksiyada bajarilgan barcha о‘zgarishlar bekor qilinadi;  tranzaksiyadagi barcha blokirovkalar bekor qilinadi.

Ma’lumotlar bazasining arxitekturasi. Ma’lumotlar bazasi tizimining arxitekturasiga u ishlaѐtgan kompyuter tizimi juda katta ta’sir qiladi. Ma’lumotlar bazasi tizimi markazlashgan ѐki klient-server texnologiyasi asosida ishlay oladi. Klientserver texnologiyasida server biror boshqa joyda boshqa biror kompyuterda ishlashi mumkin. Bu texnologiya orqali bitta serverdan kо‘plab kliyentlar foydalanishi mumkin. Ular boshqa joydagi serverga asosan tarmoq orqali ulanadi. Foydalanuvchilar ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarni о‘zgartirishi, qо‘shishi ѐki о‘chirishi mumkin, shuningdek ular boshqa foydalanuvchilar qilgan о‘zgartirishlarni ham kо‘rib borishlari mumkin.

Yuqoridagi rasmda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining tuzilish va ishlash prinsiplari keltirilgan. YA’ni ma’lumotlarning xotiraga qanday joylashtirilishi, sо‘rovlar, ular о‘rtasidagi bog‘lanishlar, tranzaksiyalarni boshqarish va albatta foydalanuvchilar bilan ishlaydigan qulay interfeysni qanday ishlashi keltirib о‘tilgan. Relyatsion modelga kirish8 Relyatsion model ma’lumotlarni qayta ishlovchi dasturlarning asosiy ma’lumotlar modeli hisoblanadi. Boshqa model turlariga nisbatan sodda, dasturchi ishini osonlashtiruvchi model bо‘lgani uchun hozirgi kunda keng qо‘llaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Data structure and algorithms. Made easy guide. Fast track student edition. 2014. Chapter 1,2,3.
   

https://play.google.com/books/reader?id=jnnCAwAAQBAJ&printsec=frontcover&output=reader&hl=ru&pg=GBS.PA8

1. 
   Adam Drozdek. Data structure and algorithms in C++. Fourth edition. 2013. Chapter 1
   
2. 
   Sedjvik Robert. Фундаментальные алгоритмы на С++. 2001. Глава 3,4.
   
3. 
   Stefan R.Devis. C++ для чайников. 2003, Диалектика.  Глава 8, 9.
   
4. 
   DinmanM.I. C++ osvoynaprimerax. SPb. BXV-Peterburg. 2006. Glava 2.2
   
5. 
   O.J.Dahl, E.W.Dijkstra. Structured programming. Academik press. NewYork and London. 1972. Chapter2.