Maktabgacha ta’limda nutq madaniyati” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Baholik dinor ul biliklik kishi,

Bu johil biliksiz, bahosiz bishi, —ya’ni bilimli kishi bahosi baland bo’lgan dinor-oltinga o’xshaydi. Johil, bilimsiz odam esa qadri yo’q mevaga o’xshaydi.

Bilimli — bilimsiz, baholi dinor va bahosiz meva qarshilantirishlari ikki xil hodisaga berilgan munosib bahodir. Muallif bilimli va nodon odamlar hech qachon teng bo’lmaydi, ular orasidagi tafovut aniq ko’rinib turadi, deydi. Hatto bilimli ayol erkaklar qatorida, aksincha, johil er ayollar qatorida bo’lishini istehzo bilan ta’kidlaydi. Albatta, bu yerda ma’naviy hodisalar jismoniy kuch qatorida sanalmoqda. Bilimning insonga kuch-quvvat, qudrat baxsh etishi ta’kidlanmoqda.

Adibning nazarida har bir pand-nasihat, donishmandlikning o’z o’rni bor. U nodon va johil kishilarga yo’naltirilmasligi lozim. Zero, bu ish nafsiz bo’ladi. Adib, eng avvalo, kishi har bir so’zni o’ylab, anglab so’zlamog’i kerak, deb ta’kidlaydi.

Aya do’st, biliklik yizin izlagil,

Qali so’zlasang so’z bilib so’zlagil.

(Ey do’st, bilimli kishi izidan bor,

Agar so ‘zlasang, o ‘ylab, bilib so ‘zlagin.)

Ana shunday kishi el nazdida qadrli, obro’-e’tiborli bo’ladi. Aytilgan so’z so’zlovchini boshqalar nazariga tushirishi lozim. Buning uchun esa kishi so’z mag’zini chaqib, o’qib, uqib so’zlashi, gapirganda, boshqalarga so’zlayotganda mutlaqo shoshilmasligi kerak. Agar aksincha bo’lsa, so’zdan tiyilgani ma’qul.

Chunki pinhon tutilishi kerak bo’lgan so’z og’zidan chiqib ketsa, afsus, kishining boshi pushaymondan chiqmaydi.

Uqub so’zla so’zni, eva so’zlama,

So’zung kizla, kezin bashing kizlama.

(So’zni uqib so’zla, shoshib (behuda) gapirma,

So’zingni yashir, keyin boshingni yashirib yurma.)

Ahmad Yugnakiy o’zigacha yashab ijod etgan salaflar ijodini puxta o’zlashtirgan. Bunda kitobning o’zida aniq ishoralar bor:

Bezadim kitobi mavoiz masal,

Baqig’li, o’qug’li asig’ alsu teb.

(O’qimishli, savodli (kishilar) undan foydalansin, deb(qo’llanma uchun) kitobni turli masallar bilan bezadim.) Asardagi boshqa o’rinlarda, ayniqsa, nutq odobi masalalarining yoritilishida adib Mahmud Koshg’ariy hamda Yusuf Xos Hojib ijodiga murojaat qilganligini, ularning bu boradagi qarashlarini ijodiy rivojlantirganini ochiq ko’rish mumkin. Fikrimizni quyidagi to’rtlik asosida izohlashga harakat qilaylik:

Eshitgil, biliklik neku teb ayur,

Adablar bashi til ko’dazmak turur.

Tiling bekta tutg’il, tishing sinmasun,

Qali chiqsa bekta, tishing sinur.

(Ilmli kishi nimalarni so’zlaydi, sen unga

quloq sol,

Odoblar boshi tildir, uni tiymoq zarur.

Tilingni tiy, tishing sinmasin,

Agar so’zlab yuborsang, (tiling) chiqib qolsa,

tishingni sindiradi.)

Bu yerda dastlab ko’zga tashlanadigan narsa Mahmud Koshg’ariyning “Devon-u lug’otit-turk”ida keltirilgan maqolga hamohanglikdir. Ushbu maqol XI asrda “Ardam bashi til”, ya’ni “Odobning boshi — til” tarzida qo’llangan edi.

To’rtlikning keyingi qismi esa Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bili”» asaridagi misralarni yodga soladi:

So’zungni ko’dazgil, bashing barmasun,

Tilingni ko’dazgil, tishing sinmasun.

(So’zingni asragin, boshing ketmasin,

Tilingni asragin, (ya ‘ni tiygin, toki)

tishing sinmasin.)

To’rtlikning birinchi misrasi yana “Qutadg’u bilig” ohanglariga monand. Aslida bu tarzdagi eslatmalar og’zaki ijod namunalariga xos xususiyat. Bu holat Ahmad Yugnakiyning xalq an’analaridan unumli foydalanganini ko’rsatadi. Shuningdek, adib ustozlari ta’siri doirasida qolib ketmasdan, ularning axloqiy-ta’limiy qarashlari zaminida o’z fikrlarini yanada balandroq pardalarda, o’z zamondoshlari talab-ehtiyojlariga monand holda kuyladi.

Shoir nazarida eng muhim narsa “ko’ni so’z” ayta olishdir. “Ko’ni” — to’g’ri, rost, haqqoniy ma’nolariga ega.

Til — og’izning bezagi. «Ko’ni so’z» esa inson qalbini, kishi ko’nglini bezamog’i kerak. Buning uchun yolg’on gapirmaslikdan tashqari, yolg’onchi odam bilan yaqin turmaslik, unday kishilar bilan muloqot qilishdan o’zini tiya olish darkor:

Tili yalg’an ertin yiraq tur tez-a,

Kechur san-ma umrung ko’nilik uza.

Ag’iz, til bezagi ko’ni so’z turur,

Ko’ni so’zla so’zni, dilingni beza.

(Yolg’onchi kishidan iezlikda o’zingni uzoq tut,

Sen umringni to’g’rilik bilan kechir.

Og’iz va tilning bezagi to’g’ri so’zdir,

So’zni to’g’ri so’zla, dilingni beza.)

Shoirning to’g’ri va yolg’on so’zlar uchun qo’llagan o’xshatishlari ham e’tiborni tortadi. To’g’ri so’z yoqimli bo’lganidan uni shirinliklarning eng yaxshisi — asalga, yolg’on so’zning achchiq ta’sirini esa yovvoyi sarimsoq piyozga qiyoslaydi.

Yugnakiy bu bilan kifoyalanmasdan to’g’ri va yolg’on so’zni tinglovchi ko’zi oldida yanada aniqroq gavdalantirishga urinadi. Bu maqsadda kasallik va uning davosi bilan bog’liq o’xshatishlarni keltiradi. Bunda yolg’on so’z dard, kasallikka, to’g’ri so’z esa uning davosiga qiyoslanadi:

Ko’ni so’z asalteg, bu yalg’an — basal,

Basal yeb achitma ag’iz, ye asal.

Bu yalg’an so’z igteg, ko’ni so’z — shifa,

Bu bir so’z o’zag’i urulmish masal.

(To’g’ri so’z asal kabidir, yolg’on (so’z) sarimsoq piyozdir, Sarimsoq piyozyeb og’izni achitmay, asal yegin.Yolg’on so’z kasallik kabidir, chin so’z shifodir, Bu so ‘z to ‘g ‘risida (qadimda) shunday masal to ‘qilgan.)

So’zni o’z o’rnida qo’llash — nozik san’at. Uning nazokatini teran anglash uchun, eng avvalo, bilim hamda bilimdonlik, zukkolik kerak. Bilimli odam so’z qo’llash me’yorlarini ham biladi, undagi ma’no nozikliklarini yaxshi his qiladi. Bilimsiz esa so’zni pala-partish ishlataveradi, unda ifodalangan ma’noning kishi qalbiga, ruhiy olamiga ta’sirini nozik anglashdan mahrum. Har kim ko’rgilikni tilidan ko’radi, deb ta’kidlanishiga sabab ham aslida shu bilan bog’liq:

Neki kelsa erka tilitin kelur,

Bu tiltin kim ezgu, kim aqir bo’lur.

Eshit, but bu so’zga qamug’ tengda teng,

Ko’zub, tilga yuknub tazarru qilur.

(Kishi boshiga tushgan har qanday ish uning tili tufayli sodir bo ‘ladi, Bu til sababli ayrimlar yaxshilik, ba’zilar hurmat ko’radi. Bu so’z (o’git-nasihat) barchaga teng, (Ular so ‘zni) tilga jo qilib yukinadilar, muloyimlik qiladilar.)

Xususan, ko’p gapirish, ayniqsa, yolg’on so’zni aralashtirish Ahmad Yugnakiy ta’rificha, juda yomon illatdir. U boshqalarga katta zarar keltiradi. So’zlovchining o’zi ham undan aziyat chekadi, jamiyat oldida beburd bo’ladi. Ko’pchilikning nazaridan tushib qoladi. Shoir tili bilan aytsak, u o’zi uchun “muruvvat yo’lini” yopadi:

Ekinang biriksa bir erda qali,

Bukandi ul erka muruvvat yo’li:

Birul yangshar ersa keraksiz so’zin,

Ikinchi yalg’an ersa ul erning tili.

(Bir kishida ikki narsa yuz bersa, u kishiga muruvvat yo’li yopiladi. Behuda so ‘zlar bilan aljirasa, ikkinchidan, bu kishining so’zlari yolg’on bo’lsa.)

Yolg’onchilik, behuda so’zlash ham, aslidabilimsizlik oqibati. Bilim bunday yaramas ishning oldini oladigan quroldir. So’zlashuvda bilimdon bo’lish shart ekanligini isbotlash uchun adib yana bir dalil keltiradi: hatto yaratganni bilmoq, anglamoq uchun ham bilim zarur. So’z ma’nolarining barcha jihatlarini puxta o’zlashtirish uni qo’llash imkoniyatlarini kengaytiradi. Ezgu so’zli odamning yoshi, jinsi, millati muhim emas. Muhimi, uning alohida kishilarga, ko’pchilikka, jamiyatga keltiradigan nafida. Ana shu naf tufayli bilimdon kishilar “ajam ham arab”lar orasida e’tibor topadi, o’z sha’nining ulug’lanishiga erishadi:

Biliklik so’zi pand, nasihat, adab,

Biliglikni o’gdi ajam ham arab.

Tavarsizga bilgi tuganmas tavar,

Hisabsizqa bilgi yarilmas hisab.

(Bilimli kishining so’zi o’git, nasihat, odobdir, shuning uchun ham bilimlilarni arab ham ajam olqishladi. Molsiz faqir kishiga uning ilmi tuganmas boylikdir, Hisobsizga uning bilimi yechilmas (ochilmas) hisobdir.)

Mutafakkir yana shu narsani ta’kidlaydiki: “ko’ni so’z” ham, “haq so’z” ham bilimsiz uchun ahamiyatli emas, aniqrog’i bilimsiz odam haq bilan nohaq so’zning qadr-qimmatini anglab yetolmaydi. Shuning uchun ham unga o’git-nasihat qilmoqdan naf yo’q. Chunki u ezgu nasihatlarni qabul qilishga ma’naviy jihatdan tayyor emas, ularni “hazm qila olmaydi”:

Biliksizka haq so’z tatiqsiz erur,

Anga pand-nasihat asig’siz erur.

Ne turlug arig’siz arir yuv desa,

Jahil yub arimas arig’siz erur.

(Ilmsizga to’g’ri so’z ma’nosizdir, Unga ‘git-nasihat foydasizdir.
Turli yuviqsizlarga (iflos kishilarga) yuvin deb buyurilsa, toza bo’lur, Ammo johil qancha yuvinmasin pok bo ‘Imaydi.)

Yusuf Xos Hojib kabi Ahmad Yugnakiy ham kitobida til odobiga doir maxsus boblarni ajratgan. Ulardan biri «Tilni tiyish va axloq-odob haqida» deb ataladi. Keyingisi esa “Aqldan ozish, til jarohati va uni tiyish haqida” deb nomlangan. Shu o’rinda har ikki bobdan bittadan to’rtlikni keltirish o’rinlidir:

Xiradliqmu bo’lur tili bush kishi,

Telimbashni yedi bu til, so’z bushi.

O’chukturma erni tilin bil, bu til

Bashaq tursa butmas, butar o’q bashi.

(Tili achchiq kishining aqli yetuk bo ‘ladimi, Til va so ‘z zahari ko ‘p kishilarning boshini yedi. Kishini o’chakishtirma, (uning) tilini bil, bu til Yarasi tuzalmaydi, o’q jarohati esa bitib ketadi.)

Safih er tili o’z bashi dushmani,

Tilindan to’kuldi telim er qani.

O’kush so’zlaganda o’kungan telim,

Tilin beklaganda o’kungan qani.

(Ahmoq kishining tili o’ziga dushman, Ko’p kishilarning qoni tili tufayli to’kildi. Ko’p so’zlaganlar ichida o’kinganlar ko’pdir, Tilni tiyganlar orasida o’kingan bormi, qani.)

Ko’rinib turibdiki, til odobiga bo’lgan e’tibor hech qachon susaymagan. Jamiyat a’zolari orasidagi «eng muhim aloqa vositasi » bolmish til haqidagi adib Ahmad Yugnakiy aytgan fikrlar haligacha o’z kuchini yo’qotmagan. Ular hozirgi kunda ham ta’lim-tarbiya ishimizda ko’mak beradi.

Ahmad Yugnakiy umumturkiy adabiyot, jumladan, o’zbek adabiyoti tarixida ham alohida o’ringa ega. U Yusuf Xos Hojibdan keyin didaktik adabiyot rivojiga katta hissa qo’shdi.Hajman katta bolmagan (500 misradan ko’proq) «Hibat ul-haqoyiq» asari orqali u yuksak insoniy tuyg’ularni, insonparvarlikni, yaxshi fazilatlarni, insonning ma’naviy kamolotiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan fazilatlarni targ’ib qildi. Asarda qasida va g’azal shakliga mos keladigan namunalar, murabba’ va to’rtlik janrlari, masnaviy shakli uchraydi.Adib bilimning ahamiyati haqida so’zlar ekan, turmushdan olingan nihoyatda hayotiy, ibratli misollar orqali so’zlaydi:

Biliksiz yiliksiz so’ngakteg hali,

Yiliksiz so’ngakka sunulmas elik.

Bu yerda bilimi yo’q odam ichida iligi yo’q suyakka nisbat berilmoqda. Iligi yo’q suyakka qo’l cho’zilmaganidek (sunulmas elik), bilimsiz odam ham boshqalar e’tiboridan chetda qolishi hayotiy timsol orqali ta’sirli ifodalanmoqda.

Asarda «Qutadg’u bilig»dagi tasvir usullariga uyg’un namunalar anchagina. Adib Yusuf Xos Hojib qo’llagan «ko’nilik (to’g’rilik) to’ni», «muruvvat yo’li», «ati (nomi) o’luk» singari istioralardan unumli foydalangan.

Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asarida o’gitlar faqat muallif tilidan bayon qilingan.

Pand-nasihat ruhi Ahmad Yugnakiy ijodi uchun ham xosdir. Bularning barchasi o’zbek adabiyoti tarixida didaktikaning, «o’gitnoma»larning salmoqli o’rin tutishini ko’rsatadi