Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash

2.4 Globalizatsiyaning ikki yoqlama xarakteri
Tashqi iqtisodiy xavfsizlik—shartnomalar va institutsional tuzilishni amalga oshirish borasidagi barcha xalqaro shartlar majmuasi bo‘lib, unda xar bir jahon hamjamiyatidagi a’zo davlatning erkin saylash va o‘zining ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot strategiyasini ishlab chiqishi, tashqi bosimga uchramasligi, boshqalarni ishiga aralashmasligi, o‘zaromanfaatli va o‘zaromuvofiqlik asosida jahondagi boshqa davlatlar bilan hamkorligi.
Globallashuv sharoitida tashqi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun quyidagilar taqoza etiladi:
Birinchidan, jahon xo‘jalik aloqalarida ishtirok etib, milliy ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratish;
Ikkinchidan, jahonda sodir bo‘layotgan iqtisodiy, siyosiy noxush hodisalar salbiy oqibatlarining milliy iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirishga erishish. Alohida ta’kidlash joizki, ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi tahdidlar ta’siririni butunlay yo‘q qilish, unga barham berish mumkin emas.
Iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi tashqi omillarga quyidagilar kiradi:
1)Eksport tarkibidagi xom ashyo tovarlarining ustuvorligi, an’anaviy mashinasozlik va harbiy sanoat tovarlari bozorlarining yo‘qotilishi;
2)mamlakatning ko‘p turdagi mahsulotlar, shu jumladan, strategik ahamiyatdagi va oziq-ovqat mahsulotlari iportiga qaramligi;
3)eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi, bojxona chegaralarining ochiqligi;
4)raqobatga bardoshli eksportni qo‘llab-quvvatlovchi moliyaviy, tashkiliy va axborot infratuzilmalarning rivojlanganligi va import tarkibining ratsional emasligi;
6)eksport-import operatsiyalariga xizmat ko‘rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivoj topmaganligi;
7) Ilmiy salohiyat oqimi;
8)Kapital oqimi;
9)Tashqi qarzlarning o‘sishi;
10)Tijorat va iste’mol mollari bo‘yicha import qaramlikning ortishi;
11)Iqtisodiyotning haddan tashqari ochiqligi;
12)Milliy tovarlarni ichki va tashqi bozorlardan siqib chiqarish maqsadida chet el kapitallarini jalb qilish.
Eksport tovarlariga narxlarning keskin pasayib ketishi yoki aksincha, import tovarlariga narxlarning keskin ko‘tarilib ketishi tashqi bozorga bog‘liq bo‘lgan iqtisodiyot uchun o‘ta xavfli hisoblanadi.
Bundan tashqari, bozorlarda savdo qilish yoki mahsulot etkazib beruvchi mamlakat yoki mamlakatlar guruhi tomonidan embargo kiritilishi ham iqtisodiyotning rivojiga xavf tug‘diradi. SHuningdek, bir mamlakatdan yoki mamlakatlar guruhidan ayrim turdagi mahsulotlarni keltirishda yuqori darajadagi qaramlikka, bog‘liqlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. CHunki bu iqtisodiy qaramlikdan siyosiy jihatdan ta’sir ko‘rsatishdan foydalanishlari mumkin.
Milliy iqtisodiyot uchun uning eksporti tarkibida ikki-uch xil tovarning ustuvor o‘rinni egallashi, xatto eksport hajmining yarimidan ko‘pini tashkil etishi o‘ta xavfli holatlarni tug‘dirishi mumkin. Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlaktlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, eksportning bunday tarkibi bunday tarkibi jahon bozori kon’yukturasi yomonlashgan sharoitda, ularga bo‘lgan talabning kamayishi oqibatida iqtisodiyot halokatiga olib kelishi mumkin.
Mamlakat eksport qilayotgan xom ashyo resurslarining jahon bozridagi narxlarning tushib ketishi oqibatida uning tashqi savdo aylanmasi pasayib ketadi. Natijada, valyuta tushumi kamayadi va bu hol mamlakat uchun zarur investitsiya loyihalarining bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Hatto milliy valyuta qadrning tushib ketishiga ham olib kelishi mumkin. SHuningdek, xom ashyo ishlab chiqaruvchi milliy korxonalarning iqtisodiy-moliyaviy ahvoli yomonlashadi.
Ularning ba’zilari xonavayron bo‘ladi, ko‘pchiligi esa ishlab chiqarish hajmini kamaytirishga majbur bo‘ladi. Oqibatda, ish bilan band xodimlar soni qisqarib, ishsizlar soni oshadi. Davlat byudjetidan aholini ijtimoiy himoyalashga ajratilgan mablag‘ ko‘payib, ijtimoiy muammolar ham birmuncha keskinlashadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanish sur’atlari sekinlashadi yoki turg‘unlikka, tanglikka yuz tutadi.
Ochiq iqtisodiyotga o‘tish o‘ta darajadagi proteksionizmdan voz kechishni taqazo etadi. Ammo mamlakatni jahon xo‘jaligiga kirib borishi nuqtai nazaridan istiqbolli bo‘lgan tarmoqlar va ishlab chiqarisharni himoya qilish, ya’ni selektiv proteksionizm zarurdir. Bu davrda iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan vatanimizda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bozorlarini, import xom ashyo va sanoat mahsulotlari manbalarini diversifikatsiyalash, ko‘plab mamlaktlar bilan yomonlashgan munosabatlar o‘rniga boshqa mamlakatlar bilan bo‘ladigan iliq munosabatlar rivojlantiriladi.
Iqtisodiyot chuqur krizisga uchragan va kaptal mablag‘larni unga jalb qilish keskin kamayib ketayotgan sharoitda xorijiy investitsiyalar ba’zi sohalarda iqtisodiy o‘sish katalizatori bo‘lishi mumkin. Bu esa iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamashga imkon beradi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmi xorijiy hamkorarning moliyaviy va moddiy resurslarini milliy iqtisodiyotga real kiritishga undashi lozim.
Ular tomonidan moddiy boyliklarni arzon narxlarda ko‘lab sotib olishga yo‘l qo‘yish mumkin emas. SHunday qilib, xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotga keng jalb qilish choralarini ko‘rish bilan bir qatorda, bu jarayonlarni tartibga solish ham darkor. Bunda milliy manfaatlarga rioya qilgan holda, xorijiy kompaniyalarning minimal mablag‘lari evaziga butun bir tarmoqlar ustidan o‘z nazoratini o‘rnatishlariga yo‘l qo‘ymaslik lozim bo‘ladi.
Butun dunyoda milliy valyuta qadri mamlakt iqtisodiy ahvolining indikatori hisoblanadi. Mamlakatdan moliyaviy mablag‘larning katta miqdorlarda chiqib ketishi, ya’ni “kapitalning qochishi” milliy iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy tahdiddir. Mablag‘larning chetga chiqib ketishining legal, ya’ni ochiqdan-ochiq yo‘li tijorat banklari tomonidan xorijiy banklar hisobi schetlariga katta miqdordagi mablag‘larning o‘tkazilishi hisoblanadi.
Mablag‘larning chetga chiqib ketishining noqonuniy, ya’ni yashirin yo‘llarga esa quyidagilar kiradi:
-eksport mahsulot narxining pasaytirib, importda oshirib ko‘rsatish. Bunda fiktiv va haqiqiy narx o‘rtasidagi farq xorijiy kompaniyalar tomonidan vatanimizdagi ishbilarmonning xorijiy bankdagi schetiga o‘tkaziladi;
-import uchun “avans” o‘tkaziladi, ammo import sodir bo‘lmaydi va h.k.
Mamlaktning nafaqat iqtisodiy, shuningdek, siyosiy ahvoliga ham jiddiy xavf tug‘diruvchi tahdidlardan bir tashqi qarz muammosidir. Tashqi qarzning yuqori darajadaligining o‘ziyoq tashqi siyosat yuritishni shubha ostiga qo‘yadi. Mamlakat qarz bergan yirik kreditor mamlaktlarga qaram bo‘lib qoladi. Tashqi qarzlarni to‘lash uchun mamlakt qarzlardan kreditlarni belgilangan muddatlarda to‘lashni kafolatlaydigan ishlab chiqarish loyihalarini moliyalashtirishda foydalanishi hamda yangi ob’ektlarni ishlab chiqarilgan mahsulotlar eksportini kengaytirish mumkin.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, globallashuv sharoitida milliy iqtisodiyot xavfsizligini ta’minlash naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligi, qolaversa, tovar va xizmatlar reklamasining mazmuni, yo‘nalishi, targ‘ib qilish usul va uslublari jamiyatdagi umue’tirof etilgan me’yorlarga javob berishga qaratilgan qoidalarni ishlab chiqish va ular bo‘yicha nazorat tizimini takomillashtirish zarur.
XX asrning so`nggi choragida jahon miqyosida yangi dunyoviy tartibning qaror topishi, avvalo, turli mamlakatlar iqtisodiyotining integratsiyalashuvi “geoiqtisodiyot»ning shakllanishi bilan uzviy bog`liqdir.
Bu jarayonning quyidagi belgilovchi omillarini ajratib ko`rsatish mumkin: “sovuq urush”da g`olib chiqqan davlatlarning harbiy qudratining kuchayishi; SHimoliy Amerika, G`arbiy Yevropa va SHarqiy Osiyoda iqtisodiyotning jadal o`sishi; Transmilliy korporatsiyalar va nodavlat tashkilotlar mavqei va ta`sirining oshishi rivojlangan va “Uchinchi dunyo” mamlakatlar o`rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi; rivojlangan davlatlarning rivojlanayotgan davlatlar tabiiy boyliklarini egallash, ishchi kuchi va intellek-tual zaxiralarini jalb etish va hokazo.
Rivojlangan mamlakatlar uchinchi dunyo ega bo‘lgan mineral xom ashyo, yoqilg‘i-energetika resurslariga ehtiyoj sezmoqda. CHunki ularning zahirasi tugab bormoqda. Tabiiy xom ashyo resurslarining, ayniqsa, gaz va neftning cheklanganligi yaqin ellik yilda xalqaro munosabatlar rivojlanishining bosh omili hisobladi. Ushbu zahiralarni qo‘lga kiritishga intilish asosida mojarolar avj oladi, kuchlar konfiguratsiyasi (kuchlar joylashuvi) o‘zgaradi. Muqobil energiya manbalarini birinchi bo‘lib topgan mamlakat nafaqat milliy iqtisodiyotini rivojlanitirish, balki geosiyosiy koordinatalarning yangi tizimini shakllantirish uchun ham barcha sharoitlarga ega bo‘ladi.
Uchinchi mingyillik oralig‘ida xalqaro munosabatlar tizimi, G‘arb adabiyotida aytilayotganidek, xalqaro tizim (International System) o‘z rivojlanishining sifat jihatdan yangi fazasiga kirdi. Uning hozirgi dunyoga ta’sirini inqilobiy deb tavsiflash mumkin. 1945-1990 yillarda mavjud bo‘lgan «sovuq urush» davridagi xalqaro tizim yoki Yalta-Potsdam tizimi nom-nishonsiz ketdi. Yalta-Potsdam tartibi o‘rniga kelgan yangi xalqaro tizim tub o‘zgarishlarning girdobli jarayonini boshidan kechirmoqda. 1980 yillar oxiri-1990 yillar boshi davomida SHarq va G‘arb o‘rtasidagi qarama-qarshilikning tugashi, sotsialistik lagerning qulashi, SSSRning tarqab ketishi, Evrosiyo qit’asida o‘nlab yangi mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi singari butunjahon-tarixiy ahamiyatga molik voqealar sodir bo‘ldi. Xalqaro tizim “aktyorlari”ning miqdor va sifati, ular munosabatlarining modeli va o‘zini tutish qoidalari bir necha yil ichida o‘nlab yillar davom etgan «sovuq urush» davridan ko‘ra ancha chuqur o‘zgarishlarni boshidan kechirdi. Dunyo tartiblilikdan ko‘ra tartibsizlik, mojarolarni tartibga solish strategiyasidan ko‘ra mojarolar bilan xarakterlanadi (tavsiflanadi).
SHunday qilib, hozirgi xalqaro tizim endilikda tamomila yangi xarakter belgilariga ega:
1. Milliy davlatlar avvalgidek uning bosh aktyori hisoblanadi, bu o‘rinda gap integratsiya darajasiga qaramasdan, ixtiyoriylik sharti bilan davlatning turli davlatlararo mintaqaviy, mintaqalararo va global tashkilotlarda ishtiroki haqida bormoqda. Siyosiy hokimiyat hududiy mustaqillik (suverenitet) tamoyili asosida xalqaro huquqning boshlang‘ich sub’ektlari bo‘lib qolayotgan alohida davlatlar ixtiyorida saqlanadi. Biroq ko‘payib borayotgan global muammolarni hal qilishda ularning kuchi kamayadi. Yevropa va Osiyoning ulkan kengliklarida «real sotsializm» g‘oyasi va amaliyotining barbod bo‘lishi shunga olib keldiki, kommunistik utopiya (xayolot) o‘rnini davlat-millatni yaratish konsepsiyasi egalladi. Millat, milliy qurilish g‘oyasi qirq yoki etmish yil davomida totalitarizm zulmi ostida qolgan jamiyatlar uchun tenglashtirish ob’ekti bo‘lib xizmat qiladi. Millatchilik bu jamiyatlarda konstruktiv (asosiy) kuch rolini o‘ynaydi.
2. Xalqaro xukumatlararo tashkilotlar (XHT) kabi xalqaro nohukumat tashkilotlar (XNT) sonining ham o‘sib borishi xalqaro tashkilotlar siyosiy, iqtisodiy va sotsial sohalarda davlatlarning o‘zaro bog‘liq XT manfaatlarining ortishi tufayli zarur bo‘lgan xalqaro tizimni boshqarishning alohida shaklini yaratadi. XT transchegaraviy, siyosiy jarayonning instutitsional doirasini shakllantiradi, unda ko‘p sonli davlat va hamjamiyatlardan davlat yoki nodavlat aktyorlar ishtirok etishadi. XHT ikkilamchi va yasama bo‘lsa ham, chunki ular xalqaro huquqning birlamchi sub’ektlari — davlatlar tomonidan tuzilgan, xalqaro huquqning sub’ektlari hisoblanadi. XNT esa xalqaro xususiy huquq institutidir. Umuman, XNT siyosiy sohada davlat butkul va to‘lig‘icha o‘ziga ololmaydigan boshqaruvning ma’lum funksiyasini o‘z zimmasiga oladi.
3. Xalqaro tizimdagi qarama-qarshilik (ziddiyat) globallashuv bilan bir vaqtning o‘zida kechgan nomarkazlashtirish, mintaqalashtirish va ko‘pqutblilik jarayonlarida namoyon bo‘ladi. SHarq va G‘arb ziddiyati konfiguratsiyasi uning bipolyarliligi bilan birga endi xalqaro tizim uchun struktur belgilovchi bo‘lmay qoldi. Kuchlarning yangi mintaqaviy markazlari tashkil topdi. Eng muhim mintaqaviy davlatlar sifatida Yaponiya va Germaniya, shuningdek, Xitoy va Braziliyaning ko‘tarilishida ko‘pqutblilik namoyon bo‘lmoqda. Mintaqaviy guruhlar va xalqaro tashkilotlar (Rossiya, Yevropa Ittifoqi, NAFTA Islom Konferensiyasi tashkiloti, ASEAN va sh.k. bilan birgalikda «katta ettilik») xalqaro tizimda davlatlar bilan birga etakchi aktyorlarga aylanmoqda.
4. Xalqaro tizimda qarama-qarshilik markazining SHarq-G‘arb nisbatidan SHimol-Janub o‘qiga ko‘chib o‘tishi, sodda qilib aytganda, boy SHimol bilan, kambag‘al Janub o‘rtasidagi mojaro (ixtilof) industrial va rivojlanayotgan mamlakatlar rivojining mutlaqo turlicha siyosiy, iqtisodiy va madaniy imkoniyatlariga asoslanadi. «77 lar guruhi»ga birlashgan, o‘zida 120 dan ortiq davlatni qamragan rivojlanayotgan mamlakatlar katta guruhi ichida tabaqalanish jarayoni yuz bermoqda. Unda OPEKga tegishli, son jihatdan uncha ko‘p bo‘lmagan bir necha boy (badavlat) va rivojlanayotgan mamlakatlar hamda «yangi industrial mamlakatlar» ajralmoqda. Ikkinchi tomondan, rivojlangan va rivojlanayotgan, boy va kambag‘al mamlakatlar o‘rtasidagi farq kengayib bormoqda.
«Sovuq urush» tugagandan so‘ng SHimol-Janub o‘qidagi keskinlikning kuchayishiga ko‘p jihatdan sivilizatsion omillar sabab bo‘ldi.
5. SHarq va G‘arb mojarosining tugashi «kuch» tushunchasining mazmun va o‘lchamida dramatik burilish yasadi. Kuchning mumtoz belgilari (davlat hududi o‘lchamlari, aholi soni, geopolitik holati, qurolli kuchlari soni va sh.k.) va davlatning hududiy mustaqilligi ko‘p jihatdan endi o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. G‘arb siyosiy tafakkuri ilmiy muomalaga «sezilarli kuch» va «sezilmas kuch» tushunchalarini olib kirdi. «Sezilarli kuch» kategoriyasi o‘z ichiga yuqorida qayd etilgan an’anaviy kuch belgilarini oladi. «Sezilmas kuch» kategoriyasi ilmiy-texnologik baza, iqtisodiyotning sanoat va moliyaviy quvvati, valyuta, inson boyligi (kapitali), ijtimoiy xavfsizlik kafolati, davlatning siyosiy va ijtimoiy tuzilishini himoya qilishda aholining safarbarlik layoqati singari go‘yoki bir qarashda ko‘rib va sezib bo‘lmaydigan davlat qudratining belgilaridan iborat. Kuchning ushbu yangi o‘lchamlari davlatning o‘rni, maqomi va qudratini aniqlashda yanada katta ahamiyat kasb etmoqda.
6) Dunyo tizimi «turlarning ayni bir paytda bo‘lishi» («baravar yuz berishi») bilan, ya’ni tarixiy davr va ijtimoiy makon kabi fundamental tushunchalarning ayni bir paytda mavjud bo‘lishi va bir-birining ustiga qo‘yilishi bilan duch kelmoqda. «Jahon o‘tish jamiyati»ning hali etarlicha aniqlanmagan va pishib etilmagan sharoitida, bir tomondan, davlatlararo mojarolarning mintaqaviylashuvi va markazdan uzoqlashuvi, ikkinchi tomondan, davlatlararo harbiy va davlat ichkarisidagi ijtimoiy-siyosiy mojarolarning o‘zaro qo‘shilib ketishi yuz bermoqda. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish Tashkilotiga birlashgan evroatlantika makonining sanoati rivoj topgan mamlakatlarida SHarq va G‘arb mojarosining bartaraf etilishi natijasida tinchlik barqaror va xavfsiz bo‘lgan bir vaqtda dunyoning boshqa mintaqalarida beqarorlik va ko‘tarilishlar keskin ortdi. Xalqaro munosabatlarda globallashuv jarayonlarining yonma-yon borishi va mahalliy hamjamiyatlarning saqlanishi, o‘zaro qo‘shilib ketishi va tabaqalanish, qismlarga ajralish (fragmentizatsiya) va markazdan uzoqlashish, yaqinlashish va begonalashish, mustaqillik va o‘zaro bog‘liqlik xalqaro tizim uchun xarakterlidir.