turmushi, ulaming urf-odatlari, to‘y-tomoshalarining elementlaridanl
guvohlik beradi. Yuksak salohiyati yunon, rim va xitoy manbalaridaj
ham yakdillik bilan e’tirof etilgan. Ayrim ilmiy qarashlarga ko‘ra,
Xorazm ko‘hna zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lmish
“Avesto”ning vatani hisoblanadi. Tadqiqotlaming dalolat
berishicha,
“Aryanim Veyjo” deb ataluvchi “Avesto” makoni o‘zining qahraton
sovug‘i, jazirama issig‘iga ega bo'lgan hamda yerlari tars yoriladigan
va ilonlari ko‘p o‘lka, deb ta’riflanadi. Darhaqiqat, Orol fojeasidan
oldingi davrlarda, yuqorida aytilgan keskin kontinental iqlimni, taqir
yerlaming xuddi qovun to‘riga o‘xshab yorilishini, ilonlar uy hayvon-
laridek tom-u omborlarda yashab yurishini butun mintaqa bo‘yicha
ko‘proq Xorazmda kuzatish mumkin edi. Zardushtlik urf-odatlarining
qiyofasi biroz o‘zgargan holda Xorazm vohasining bugungi hayot
tarzida ham ko‘piab kuzatiladi. Ulaming hammasi qo‘shimcha dalil
sifatida ko‘zlayotgan fikrimizning isbotiga xizmat etishi mumkin.
“Avesto”ning o‘zi aslida ijro vositasida og‘zaki tarqalib, faqat ke-
yinchalik kitob shakliga keltirilgan arkonlar majmuasidir. Uning oyat-
lari va, ayniqsa, madhiyalar qismini tashkil etuvchi - xatlar (bunda
so‘z oxiridagi “t” harfi juda yumshoq talaffuz etilib, so‘nggi davrlarda
“goh” shakliga aylanganligi ham ehtimoldan xoli emas: - yakgoh,
►dugoh, segoh va h.k.) maxsus kuy tizimini tashkil etuvchi ohanglarda
yoqimli
ovoz bilan tarannum etilgan, deb topilmoqda.
“Avesto”da “sruna” deb ataluvchi “sirli eshitish” tushunchasi
boigan ekan. Tinglash, quloq orqali vujudga
ozuqa olishni zardush-
tiylar muqaddas tuyg‘u hisoblaganlar. Dini islomda esa eshituvchilik
(some’) hissi Ollohning sifatlaridan biridir.
Qizig‘i shundaki, zardushtiylar faqat unli tovushlar go‘zalligidan
;mas, balki olov hovri (kuyi), hattoki jimlikni eshitib lazzatlanishga odat-
angan ekanlar. Musiqa badiiyat, san’at sifatida tom ma’noda ijro etish
a uni eshitishdan boshlanadi. Sozanda kuyning yaratuvchisi bo‘lsa,
shituvchi uning qabul qiluvchisidir. Xalqimizda “Sozandaga chinakam
iho beruvchi, uning ustozi va talabgori - eshituvchi” degan gap bor.
unda tushunib eshituvchi — xos shinavanda ko‘zda tutiladi, albatta.
Mumtoz musiqa mizning “zamzama”, “tarona” (eski shakli “taronik”—
ironacha”, “buxorcha”, “farg‘onacha”ga o‘xshagan uslub tushun-
6
i Inin!), "mivuni" (“asp ros”) kabi iboralarining ildizlari ham “Avesto”
«bu
1 1
|illi).i, ini'odutlariga borib taqaladi, zikr etilgan eski musiqiy belgi-
liii 1
1
vini'.i davrlar mafkurasigabinoan yangicha ma’no v a mazmunlar
Iill.iii lo’ldirilgnn, albatta, qanday bo‘lmasin bu
ramzlar zamonlar osha
MfUMChn moziydan yetib kelgan sadolarga aloqador so‘zlardir.
limit nrxcologiya, etnografiya va boshqa fanlar bergan ma’lumotlar
I in
111
inrullqlaydi. Sinfsiz jamiyat sharoitida 0 ‘rta Osiyoda musiqa
ii'iliulilnrinmg asosi, ya’ni urib chalinadigan, puflab chalinadigan va
hull No/lur turlari vujudgakelgan edi.
I
Img'chilik jamiyatining yemirilishi va sinfiy jamiyatga o‘tish,
hiiqli'lyu, Sug‘diyona va Xorazmda davlatlaming paydo bo‘lishi,
rthmoiiiylaming harbiy-ma’muriy jihatdan birlashuvlari, Aleksandr
Mnkcilonskiy davlati, Grek-Baqtriya podsholigining vujudga keli-
n
I
i
!
cnunizdan oldingi VII asrdan to eramizning IV asrgacha
boigan
lull lui I la tarixiy davrini o‘z ichiga oladi. Bu davr epik
xarakterli mi-
lologik qahramonlik ustun bo‘lgan qadimgi og‘zaki musiqali poetik
IJodning yuzaga kelishi bilan mashhurdir. Qahramonlik afsonalari, epik
i|o'sliiqlar Markaziy Osiyo xalqlarining o‘z mustaqilliklari uchun olib
hurgan mardonavor kurashlarining bo‘yoqdor tasvirlari bilan to‘la.
0
‘z
xalqining ozodligi yo‘lida jonini qurbon qilgan cho‘pon Shiroqning
mislsiz jasorati, vatanga boigan muhabbati to‘g‘risida hikoya qiluvchi
Sak afsonalaridan parchalar bizning kunlarimizgaeha saqlanib kelgan.
Savollar
/.
Xalq poetik va musiqa san ’atining boshlanishi qaysi asrlarga
borib taqaladi?
2. Mahalliy an ’analarga ko ‘ra qaysi xalqlaming ta ’siri ko 'proq
seziladi?
3. “Avesto ” kitobida guvohlik berishicha sinkretik holat qanday
ifodalangan?
4. Diniy tadbirlarda musiqa ohanglaridan qanday darajada foy-
dalana boshladilar?
5. “Avesto ” davrida O ‘rta Osiyoga musiqa asboblarining qan
day soz turlari vujudga kelgan?
7