M. Y. Ayupova

Dizartriya tasnifi va uning shakllari
D iz a rtriy a n i tasn ifla sh d a m u tax assislar tu rli xil y o n d a sh a d ila r: 
jarohatlanish o ‘ch o g ‘iga qarab, nevrologik sim p to m n in g ustunligi yoki 
neyrolingvistik qarashlar bo'yicha Ye. N . Vinarskaya (1973), K .N . V ittorf 
(1940), K. V ovatr (1966), L.A. D anilova (1969), M . Z ee m an (1962), 
М. V. Ippolitova (1965), S.S. Lyapidevskiy (1968), Y e.M . M astyukova 
(1985), LI. P anchenko (1974), K.A. Sem yonova (1979), M .B. Eydinova.
A m m o ko'pchilik m utaxassislar dizartriyani tasniflashda jarohatlanish 
o ‘ch o g ‘ini hisobga olish tam oyiliga am al qilib, d izartriyani quyidagi 
turlarga ajratadilar: bulbar, psedobulbar, qobiqli dizartriya, qobiq osti va 
m iyachali dizartriya.
Bulbar dizartriya. 
Uzunchoq miya — medullaoblongata — yana ikkinchi 
ancha eski nomga ham ega — bulbus cerebri — qaysiki miya o'qining bir
145

---

qismi piyoz boshchasi bo‘laklariga /bulbus, piyoz boshchasig* tashqi yuzasi 
bilan o'xshashdir. Miyaning bulbar qismiga tegishli IX, X va XI, XII bosh 
miya nervlarining periferik o ‘qlari, po'stloq yoki yadroning shikastlanishi 
oqibatida yuzaga keluvchi simptokompleksning harakat buzilishlari bulbar 
falaj deb ataladi.
Periferik harakatlantiruvchi neyronlarning hujayralari orqa m iyaning 
oldingi shoxlarida yoki miya o 'qining mos yadrolarida yotadi. U larning 
aksonlari u yoki bu periferik harakatlantiruvchi nervlarni shakllantiradi. 
P erife rik h a ra k a tla n tiru v c h i n e y ro n n in g u n in g istalg an sath id ag i 
shikastlanishi periferik falaj /p a re z /n in g klinik k o ‘rinishini beradi. Bunda 
nerv impulslari mushaklarga kelmasligi, shuning uchun undagi almashinish 
jarayonlarining buzilishini hisobga olsak, m ushaklar atrofiyasi, tovushining 
pasayishining yuzaga kelishi sabablari m a ’lum buladi. M uskullar m o ‘rt, 
b o'sh b o iib qoladi, shuning uchun bu k o 'p in ch a atrofik falaj deb ataladi. 
Periferik harakatlantiruvchi neyronning shikastlanishi birlam chi reflektor 
yoylarining uzilishiga sabab b o ia d i. Bunda teri va pay reflekslari yo‘qolib, 
arefleksiya nam oyon b o ia d i. Periferik harakatlantiruvchi neyronlardagi 
patologik jarayon natijasida ham saqlanib qolgan q o ‘zg‘aluvchanligi shu 
narsaga olib keladiki, atrofiyaga uchrayotgan m uskullarda b a ’zida alohida 
muskul to ‘plam lari va tolalarning tez-tez qisqarishi kuzatiladi.
Periferik paralichning ko‘rsatilgan klinik ko‘rinishlari atrofiya, atoniya 
va arefleksiya - bulbar falaj holatida IX, X, va X II bosh miya nervlari /til- 
hiqildoq, adashgan va tilosti /b ilan innervatsiya qilinuvchi muskullarda, 
ya’ni yutkin, hiqildoq, tanglay, til muskullarida kuzatiladi. Bu muskullarning 
funksional bo ‘shashgan falaji yutishning buzilishlari (disfagiya va afagiya)da 
yeyish va ichish paytidagi yo‘talish bilan birga, ovoz buzilishlari (disfoniya 
va afoniya)da yoki b o ‘g‘iq ovozda, "yopishib ketgan" va tushunarsiz nutqda 
nam oyo n b o ia d i. B unday belgilarga b u lb ar dizartriy a deyiladi. Bu 
tushunchaga, odatda, pastki jag ‘, yonoqlar, lablarning m uskullarining 
bo‘shashgan falaji sabab b o iu v ch i tovush artikulatsiyasi nuqsonlarini ham 
o ‘z ichiga oladi, am m o shuni aytish kerakki, bu m uskullarni innervatsiya 
qiluvchi yuz / U P / va uch tarm oqli / U / nervlar bulbar nervlaiga kirmaydi 
(yuz va uchtalik netvlaming yadrolari varolit ko‘prigida joylashadi). Chaynov 
va m imika muskullarining bo‘shashgan falaji dizartriya belgilaridan boshqa 
chaynashning buzilishi, o g izn i yopa olmaslik, gipo yoki am im iya kabi 
belgilarni ham yuzaga chiqaradi.
U zunchoq m iyaning bir tom o n lam a (o ‘ng yoki chap b o iim in in g
farqi yo'q) shikastlanishlari yoki shu yerdan chiquvchi bulbar nervlar 
IX, X, XI, X II ning shikastlanishlari ikki to m o n lam a shikastlanishlarga 
n is b a ta n u n c h a o g ‘ir b o i m a g a n b u lb a r d iz a r triy a b e lg ila rin in g
rivojlanishiga olib keladi.
Kelib chiqishi yadroli b o ig a n bulbar dizartriya bilan kasallangan 
bem orlami nevrologik kuzatishlarda bo‘shashgan bulbar falajlardan tashqari
146

---

tananing qaram a-qarshi tom onida harakatlanish va sezishning buzilishlari, 
shuningdek, harakatlangan tarafda ataksiya belgilarining paydo b o ‘lishi 
aniqlangan /m asalan, Djekson, Avellis, Vallenbeig, Shm edt sindrom lari/.
L.B. Litvak /1 9 5 9 /, G u tsm o n n /1 9 2 4 / va b oshqalar to m o n id a n
b ir o r - b ir b u lb a r n erv n in g sh ik a stla n ish ig a sab ab b o 'lu v c h i b u lb a r 
dizartriyaning ayrim shakllari haqida bayon etishgan. Y aqindagina til 
yutqin nervlarining difteriya toksinlari bilan shikastlanishiga, natijasida 
bem o r n u tq id a ovozning yo‘g ‘o n tem b rinin g yuzaga kelishi k o ‘p uchrar 
edi. Yuz nervining virusli kasalliklar yoki o ‘rta quloqning yiringli — yallig‘li 
jarohatlari paytidagi shikastlanishlari y an ad a k o ‘p ro q uchraydi, bu narsa 
yuzning b ir tarafdagi yonoq va lab m uskullarining b o ‘shashgan falaji 
bilan b o g iiq , bu esa nutqda lab tovushlari (В, M , P , V, F )n in g noaniq 
artikulatsiyasining rivojlanishida nam oyon b o ia d i.
S hikastlanishlar qanchalik m iya o ‘qiga yaqin b o is a , b o ‘shashgan 
falajlar shun ch alik keng tarqalgan b o ia d i. U z u n c h o q m iya m oddasi 
o ‘zining shikastlanishlarida (m asalan, ensefelit, glial shish) jarangsiz b o ‘g ‘iq 
ovoz va s o ‘zlarni "yutib" talaffuz qilish, tushunarsiz artikulatsiya bilan 
b o g iiq bu lb ar dizartriyaning birm uncha og‘ir form alari nam oyon qiladi. 
Bunday holatlarda bulbar dizartriyaning belgilari, o d atd a, psevdobulbar 
dizartriyaning belgilari bilan kom binatsiyalashgan b o ia d i.
B ulbar dizartriya bilan kasallangan bem orlarni kom pleks nevrologik 
va fon etik tekshirish, ularning klinik n am o y o n b o i i s h p atogenezini 
yaxshiroq tushunishga im kon beradi. B unday tekshirish miya qism larining 
ayrim shikastlanishlarida bem orning nutq apparati faoliyatida ro‘y beruvchi 
eng q iyin funksio n al sam o reg u ly ato r / o ‘z - o ‘zini b o s h q a ris h / qayta 
qurilishlarini tushunishiga yordam beradi.
Kasallarning neyrofonetik tekshirish ishlari shuni ko ‘rsatadiki, alohida 
guruh m uskullarining b o ‘shashgan falaji tovushlarni talaffuz qilishdagi 
ayrim buzilishlarda nam oyon b o ia d i. S huning u ch u n b em o r nutqidagi 
tovushlar boyligi va xilma-xilligini yo‘qotadi. A trofdagilar esa b em o r 
talaffuz qilayotgan so ‘zlarning m a’nosini tush u n m ay qoladi.
S hunday qilib, ovoz boylam lari m uskullarining parezi shu narsaga 
olib keladiki, ovoz boylamlari to iiq va bir xilda harakatlanm aydi, ularning 
tebranish esa kam , aritm itik va yetarli am plitudaga ega b o im a y qoladi. 
Shuning uchun ovoz ohangdorligi yetarsiz, kuchsiz b o iib qoladi. Jarangli 
u n d o s h la r n i ta la f fu z q ilish p a y tid a ovoz b o y la m la rin in g y e ta rli 
harakatlanm asligida hiqildoq agrodinamik sharoitlarga yaqinlashadi, bunda 
ja ra n g s iz u n d o s h la r n i ta la ffu z q ilis h d a ja r a n g l i u n d o s h la r h am
jarangsizlashib ketadi.
B em or ovozini qayta chiqarishga urinib tovush paylarining ayrim
agonisit va alkergist m uskullarini, shu ju m la d a n , y u tq in va til ildizi 
m uskullarini q o ‘zg‘atadi. Bu shunga olib keladiki, unli tovushlar o ‘zlariga 
xos b o im a g a n shovqinli tovushlarga aylanadi. S huning uchun b em o r
147

---

nutqidagi unli va undosh tovushlarning farqi sezilarsiz b o ‘lib qoladi, b u
esa atrofdagilarning b em or nutqini tushunishlarini qiyinlashtirib yuboradi. 
Bayon etilgan artikulatsiya o'zgarishining um u m iy tendensiyasi, tabiiy 
ravishda ovoz b o g iam lari, yum shoq tanglay, til va lab m uskullaridagi 
paretik holatlarning taqsim lanishiga ham da u yoki bu tovushlar fizikaviy 
murakkabligiga ko‘ra turlicha variantlarga ega b o iis h i m um kin. B archa 
m uskullarning bir tekis shikastlanishida eng differensiyalashgan til oldi 
tovushlari buziladi. A m m o til ildizi m uskuli parezi ustunlik qilganda 
ko 'p ro q til orqasi tovushlari artikulatsiyasi buzilishini kuzatish m um kin.
Chunki qattiq talaffuz qilinadigan tovushlaiga nisbatan yumshoq qilinadigan 
tovushlar artikulatsiyasi til m uskullarining k am ro q differensiyalashgan 
innervatsiyasini talab etadi. Lekin bulbar dizartriyada ular qattiq talaffuz 
qilinadigan tovushlaiga nisbatan kamroq va kechikib buziladi. Til usti muskullari 
shikastlangan holatda bir navbatda yumshoq tovushlar talaffuzi, artikulatsiyasi 
va til o ‘rta talaffuzining buzilishi ro‘y beradi.
N u tq apparati m uskulining paralichi qan ch alik diffuz va buzilish 
darajasi qanchalik c h u q u r b o is a , nutq tovushlari sh unchalik q o ‘pol 
buziladi. Bulbar dizartriyaning o g ir hollarida eng sodda burun tovushlarini 
talaffuz eta olish qobiliyati sustlashib ketadi.
Shunday qilib, nutq apparati sust parizi tufayli ro ‘y bergan turli klinik 
hoiatlardagi bulbar dizartriyaning t o ‘g ‘rid an t o ‘g ‘ri birlam chi klinik 
sim ptom lari past, kuchsiz ovoz, portlovchi tovushlar artikulatsiyasidagi 
buzilish, jarangli tovushlarda jaranglilik shaklining soddalashuvi, ovozning 
burunli, d im o g ii tem bri, nutq ohangdorligining buzilish kabilardan iborat.