M. Y. Ayupova

11-BOB. DIZARTRIYA
D izartriya - nutq apparati inervatsiyasining organik buzilishi sababli 
nutqning talaffuz to m o n id an buzilishidir.
Dizartriya term ini grekcha so ‘zdan olingan b o ‘lib, dis — b o ia k , arth on
— biriktirish degan m a’noni bildiradi.
D iz a rtriy a —b u m a rk a z iy x a ra k te rd a g i o rg a n ik n u tq b u z ilish i 
hisoblanadi.
D izartriyada nutq a ’zolarining (yum shoq tanglay, til, lablar) kam
harakatlanishi natijasida nutq tovushlari artikulatsiyasi qiyinlashadi, shu 
bilan birgalikda ovoz, nafas buzilishlari ham d a nutqning sur’ati, ritm i va 
ifodaliligida o ‘zgarishlar kuzatiladi.
D izartriyaning o g i r form asida nutq butunlay tushunarsiz b o ‘ladi. 
B unday hoi anartriya deb ataladi. A nartriya term ini grekcha so 'z d an
olingan b o iib , a - y o ‘q, arth o n — biriktirish degan m a ’noni bildiradi.
Dizartriyada miyaning turli joylaridajarohatlanishlam i aniqlash m um kin. 
M asalan, miya yarimsharining chap va o ‘ng tom onida, yetti tuxum sim on 
markazdan o ‘tuvchi sistemada, asab tugunchalari qobigida, diensefal doirada, 
to ‘rt tepaligida, ko'prik, ch o ‘zinchoq va orqa miyada kuzatilishi m um kin. 
A m m o klinikada ishlovchi tadqiqotchilar bu masalaga kam e ’tibor beradilar. 
Nozologik va topik tom onidan dizartriyani belgilash diagnostikasi, odatda, 
nevrologik alomatlarning barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan holda 
olib boriladi (buni 1926-yilda M.S. Margulis ham ta ’kidlab o ‘tgan).
N u tq patologiyasining eng dastlabki tasnifida artikulatsiyani h ar qanday 
buzilishi alo h id a guruhlarga ajratilgan va "dizartriya" te rm in i bilan
belgilangan edi. 1888-yili G ow ers nutqining bunday dizartrik buzilishini 
serebral va bulbar shakllariga ajratdi. K eyinchalik bir necha m arotaba 
dizartriyani neyroanatom ik turkum larga b o iis h uchu n harakatlar qilindi. 
M asalan, Froeschels (1943) tasnifi tuzilib, u dizartriyani to ‘rtta shaklga 
ajratdi: piram idali, ekstrapiram idali, p eshona-pontio nli va serebellyar.
B iro q m u a m m o n in g kam o ‘rg a n ilg a n lig i sab a b li d iz a r triy a n i 
tasniflashda neyroanatom ik tam oyilga am al qilish doim o saqlanm adi. 
Brain (1948) dizartriyaning k o ordinator va m iopatik shakllarini ajratdi.
D izartriyaning neyroanatom ik tam oyiliga am al qilgan holdagi eng 
m u k am m al ta s n if P e o c h e r (1948) to m o n id a n ish lab c h iq ilg a n , u 
dizartriyaning quyidagi shakllarini k o ‘rsatadi;
— p o ‘stloqli;
— po'stloqosti /xoreya, atetoz, rangsiz sham ing shikastlanishi, dum li 
ta n a boshchasining shikastlanishi, postensefalatik p arkinsonizm , P a r­
kinson kasalligida/;
— pedenkulyar;
— supranuklear /psevdo bulbar/;
— bulbar nuklear;
143

---

— serebellyar;
— diensefal;
— m ezeensefal;
— miya nervlari shikastlanishi bilan bog'Iiq periferik dizartriya;
— chuqur sezuvchanlikning buzilishi bilan b o g iiq dizartriya;
— miyaning aralash shikastlanishlaridagi /toksikoz, postkontuzion 
x olatlar/ dizartriya;
7
epilepsiya paytidagi dizartriya;
— m iasteniya paytidagi dizartriya;
— p o ‘stloqosti ekspressiv afaziyadagi dizartriya.
M uallifning dizartriyaga ushbu tasnifini m ukam m al deb b o im ay d i. 
C h u n k i m u a llif to m o n id a n san a b o 'tilg a n sh ak llarin in g h a m m a si 
artikulatsiya buzilishlariga xos emas. Ularning ba’zilari ovoz, nafas, nutqning 
prosodik tom onining buzilishlari bilan b o g iiq . T or m a’noda bu nutq 
buzilishlarini disfoniya, dispnevmiya, disprozodiya deb nom lash m um kin. 
Biroq klinikaga oid adabiyotlarda kam ishlatiladi, shuning uchun shifokorlar 
um um lashtirib aniq b o im asa-d a , "dizartriya” term inidan foydalanadilar.
H azard-hugat (1964) "dizartriya" tushunchasi m azm unini y anada 
qisqartirdi, ya’ni u dizartriyaga piram idali, ekstrapiramidali yoki serebellyar 
xarakterdagi um um iy m otorikaning buzilishi bilan b o g iiq artikulatsiya 
nuqsonlarini kiritdi.
Rossiyada ham dizartriya m uam m osi kam o ‘rganildi. M .S. M argulis 
(1926) dizartriyaga barcha nutqiy harakat buzilishlarini kiritadi. Bugungi 
kunda uning ishlari m uhim o ‘rin tu tad i. C hunki u birinchi b o i i b , 
dizartriyani m otor afaziyadan aniq ajratib o ‘rgandi va uning bulbar ham da 
serebral shakllarini ajratib berdi.
L.B. Litvak (1959) dizartriya nutq buzilishlarini lokal-diagnostik 
aham iyatiga o ‘z e ’tiborini qaratdi. D izartriya deganda, m uallif faqat 
artikulatsiya buzilishlarini tushundi, am m o o ‘z fikriga qarshi ular qatoriga 
nutqning temp, ritm, ravonligining buzilishi kabi turli xil nuqsonlarni kiritdi.
D izartriya m uam m osiga b o ig a n qiziqishning uyg‘onishi XX asr 
o'rtalarida sezildi, biroq 1982-yildagina ilk bo r dizartriya m uam m olariga 
bagishlangan ilmiy konferensiya o'tkazildi (Berry, 1983). Aynan shu 
konferensiya m ateriallaridan foydalanib, dizar-triya m uam m osi, uning 
klinik belgilari, shakllari bo'y ich a ilmiy ishlar paydo b o id i (D arley 
Aronsoh va Brown 1969, 1975; A ronsoh 1981).
G ‘arbda dizartriya m uam molari bo'yicha izlanishlar, ilmiy ishlarning 
ko'payishi, um um an dizartrik nutqni fonetik tom ondan keng o'rganish, 
keyinchalik esa bemorlarga maxsus tibbiy-pedagogik yordam berish usullarini 
ishlab chiqish mavzulariga bagishlangan ko'pgina ilmiy ishlar qilindi (Rose, 
Espir, 1970; Netsell, 1973; Kent, Netsell, 1975; Rosenbek, Lapointe, 1978; 
Darby, 1981; Jorkstone, Beukelman, 1981; Berry, 1983 va boshqalar).
Dizartriya tabiatini o ‘rganish logopediya am aliyotida o ‘z aksini topdi.
144

---

O.V. P ravdina (1969) darsliklarida dizartriya tu sh u n ch asi nevrologik 
to m o n d an yondashib o ‘rganildi. 1 . 1. P an chenko (1972) ishlarida serebral 
falaj bilan kasallangan bolalarda dizartriyaning patogenezi, o ‘ziga xos 
klinik b elg ilarin in g n a m o y o n b o iis h i, shu b ila n birga p a to g e n e tik
to m o n d an asoslangan logopedik ish m etodikasini yaratishga harakat 
qilganini k o 'rish im iz m um kin.
R.A. B elova-D avid (1967), M . P alm er (1967), X. R if (1969) harakat 
buzilishlari orasida, tovushlarni t o ‘g ‘ri talaffuz etish u ch u n za ru r b o ig a n
til, lablarning aniq holatini aytib o'td ilar.
B unday nutq kam chiliklarining tabiati t o i i q o chib berilm aganligi 
sababli, ularni turli xil term in lar bilan nom lash tak lif etiladi: artikulyator 
dispraksiya (M . M orley, 1957), m arkaziy, organik yoki m urakkab dislaliya 
(M . Z eem an , 1961; L.V. M elexova, 1967). M . M orley, (1959) va X. R if 
(1969) artikulatsion harakatlarning buzilishi va buning natijasida talaffuz 
k am ch ilik larin in g kelib chiqishini m o to r alaliy ad a n farqli ap rak tik
dizartriya deb nom lashni taklif etdilar.
B olalar serebral falajida dizartriyani t o i i q va an iq tasnifini М . B. 
Eydinova (1959) va Y e.N . Pravdina (1959)lar tak lif etadilar. U larning 
fikricha, dizartriya bolalar serebral falaji bilan kasallangan bolalarning 
65—85% ida kuzatiladi. Bolalar serebral falajining o g i r shaklida bola 
um um an harakatsizlanib qoladi va bunday bolalarning deyarli ham m asida 
dizartriya (anartriya) kuzatiladi (Y e.M . M astyukova, 1971).
D i z a r tr i y a n u tq n u q s o n in i d i a g n o s tik o ‘rg a n is h d i z a r t r i y a
m uam m osining rivojlanishida m uh im bosqich b o id i (L.B . Litvak, 1959, 
Y e.N . Vinarskaya 1973). Y e.N . Vinarskaya (1973) to m o n id a n birinchi 
m arta bosh miyasi jaro h atlan g an k atta yoshdagi kishilarda dizartriya 
komplek& neyrolingvistik to m o n d an o ‘rganildi.
B ugungi k u n d a bo lalard a d izartriy an i n a m o y o n b o iis h i klinik, 
neyrolingvistik, psixolo-pedagogik yo ‘nalishlarda o ‘rganilm oqda.