Birinchi daraja.
Talaffuzidagi ayrim kam chiliklarning bo'lishi bilan
ifodalanadi.
Ikkinchi daraja.
Faol lug'at cheklangan. S o'z va p redm et obrazini
solishtirishda, um um lashtiruvchi tush unchalar asosida hikoyalar tuzishda
xatolarga yo'l qo'yiladi.
T a la ffu z d a g i k a m c h ilik la r sig m a tiz m n in g tu rli k o 'r in is h la r id a
lambdatsizm, parasigmatizm, pararotatsizm , paralam bdatsizm da nam oyon
b o 'l a d i . T o v u s h la r ta la f f u z i va fo n e m a tik t a s a w u r l a r e s h itis h
427
differtsiatsiyasining rivojlanishida kam chiliklar kuzatiladi. Fonem atik tahlil
shakllanm agan bo ‘ladi.
Uchinchi daraja.
Ekspressiv nutq lug‘at boyligining sustligi bilan ajralib
turadi. Um um lashtiruvchi tushunchalarni bilish, so ‘z va predm et obrazini
solishtirish darajasi past b o ‘ladi. M ustaqil nu tqning gram m atik tom oni
buzilgan, u faqat predm etlarni nom lash va b ir ikki so‘zli gaplardan iborat
bo'ladi. M urakkab hikoyalarni bayon etish rivojlanm agan, talaffuz qilish
va eshitish differensiatsiyasi sust shakllangan b o ‘ladi.
To‘rtinchi daraja.
Ekspressiv nutq ju d a cheklangan, umumlashtiruvchi
tushunchalar va so‘z-predm et obrazini solishtirishda jiddiy kam chiliklar
bo'ladi. Bog'langan nutq ayrim so'zlardan iborat, exolaliyalar kuzatiladi.
N u tqning gram m atik tu zum ini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar va
eshitish differensiatsiyasiga oid topshiriqlarni bajara olmaydilar. Fonem atik
tahlil va sintezning um um an rivojlanm aganligi kuzatiladi.
K o'rishida nuqsoni bor bolalar nutqining rivojlanishining tahlili shuni
ko'rsatadiki ularning ko'pchiligida sistem ali nu qso n lar kuzatiladi va
nu tq n in g yetarli k o m p o n en tlari buzilgan b o 'la d i (fonetika, leksika,
gram m atika). N orm al ko'ruvchi va k o 'rish da nuqsoni b o r bolalarning
nutqidagi nuqsonlarning solishtiradigan bo'lsak ularning o'xshashligini
kuzatam iz. Shu bilan bir qatorda nutq kam chiliklarining darajasi va
sh a k lla n ish i o m illa ri jih a tid a n k a tta fa rq q a h a m ega. P re d m e tli
o b ra zlarn in g kam chiligi (yetish m aslig i) n a tija s id a n u tq iy x o tira d a
m urakkab gaplar va gaplarning gram m atik jih atd an to 'g 'ri tuzishdagi
qiyinchiliklar kuzatiladi. A nam nezdagi ilk natal va postnatal patologik
o'zgarishlar natijasida um um iy va xususiy om illar aniqlangan bo'lib, ular
ko'rishida kamchiliklari mavjudligi bolalarning nutqini rivojlanmaganligiga
sabab b o 'la d i va n u tq in in g shakllanish ig a t a ’sir k o 'rsa tu v ch i q a to r
funksiyalarning rivojlanishini an ch a o rq ag a to rta d i (praksis, gnozis,
koordinatsiya, cham alash). D em ak, ilk postnatal davrida tu g 'm a yoki
erta orttirilgan ko'rish nuqsoni nonutqiy funksiyalarning rivojlanishiga
ta ’sir etuvchi birlam chi nuqson bo'lib qoladi. K o'rishd a nuqsoni bor
bolalarda harakat faolligini cheklab turuvchi va atrofdagi olam bilan
aloqani o 'rnata olmaslikka sabab bo'ladigan kam chiliklar ko'plab uchraydi.
Psixik jarayonlarning (shu qatorda nutqning ham ) rivojlanishida nutqiy
m uloqotning sifati, m ikroijtim oiy m uhit ju d a k atta t a ’sirga ega.
Shunday qilib, u yoki bu nutq ko m p o n en tlarin i qam rab oluvchi
sistem ali nutq buzilishlariga sabab b o'lu vch i om illarning polimorfligi
yanada m urakkab nuqson paydo bo'lishiga sabab bo'ladi.
Tug'm a yoki erta orttirilgan ko'rish nuqsoni nutqning rivojlanmasligiga
asosiy sabab bo'lib, boshqa patologik om illarning mavjudligiga qarab
ta ’siri kuchayishi yoki kuchini yo'qotishi m um kin.
K o 'r va zaif ko'ruvchi bolalarning nutqidagi kam chiliklarini o'rganish
nafaqat nutqning barcha kom ponentlari, balki ko'pgina nonutqiy funksiya-
428
larni hisobga olish va tahlil qilishni talab qiladi. Bu kom pleks logopedik
tekshirish metodikasini tashkil qiladi.
K om pleks tekshirish m etodikasining o ‘ziga xosligi sh u n d ak i, bu
bolalardagi nutq kam chiliklari va ularni keltirib chiqaruvchi om illarni
o'rganish ko'rish qobiliyati, qabul qilish usullari va bundan kelib chiqqan
holda m ateriallarni uzatish usullarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Bunday ko'rishda chuqu r nuqsoni bo'lgan bolalarning ko'pchiligida o'y in
faoliyatining malakasi yo'qligini va predm etlar dunyosi haqidagi bilim lari
cheklanganligini inobatga olish kerak b o'lad i. Shu sababli tekshirish
davom ida topshiriqlarni bajarishdan aw al bolaga o'ziga xos instruksiyalar,
ko'rsatib berish, birgalikda bajarish nam unalari beriladi.
Asosiy diqqat ekspressiv n u tq holatiga qaratilishi kerak.
K o 'r va zaif ko'ruvchi m aktabgacha va m aktab yoshidagi bolalar
bilan olib boriladigan korreksion ish tabiiy pedagogik jaray on da kechadi.
Bu yetakchi didaktik va maxsus tam oyillarni inobatga olgan holda tashkil
qilinadi.
Maxsus tam oyillarga korreksion t a ’lim , birlam chi va ikkilam chi
nuqsonlarni inobatga olish, mavjud analizatorlarga tayanish va polisensor
asosni sh akllantirish (hosil qilish), atrofim izdagi olam h aq id a keng
qamrovli tushunchalarni shakllantirish, nutqning shakllanganligi darajasini
hisobga olish, n u tq fa o liy atin in g saqlanib qolgan k o m p o n e n tla rig a
tayanish, verbal m aterialning yangiligi, hajmi m urakkablasha borishini
hisobga olish kiradi.
K orrek sio n t a ’lim ja ra y o n id a kom plek sli keng q am ro v li t a ’sir
ko 'rsatilad i. Bu t a ’sir logoped, o'q itu v ch i (m ak tab d a), tifiopedagog
(bog'chada) va tarbiyachilar tom onidan turli m ashg'ulotlar davom ida
amalga oshiriladi. Korreksion ishda logopedik ta ’sirga ju d a katta aham iyat
beriladi. Bu ta ’sir m axsus tashkil qilingan m ashg'ulotlarda olib boriladi.
M ashg'ulotlar bolalarning ko'rish qobiliyatini, nutqi, qabul qilish usullari
va individual xususiyatlarini inobatga oligan holda olib boriladi. S huning
qarab logopedik guru h lar tashkil qilinadi. K o 'r bolalar bilan ishlashdagi
qiyinchiliklarni o'zig a xosligini inobatga olib m ashg 'u lo tlar uzoq vaqt
davom ida individual ravishda olib boriladi. M urakkab nutq kam chiligi
bilan birgalikda n onutqiy funksiyalari shakllanm agan, y a’ni to 'rtin c h i
nu tq iy darajaga ega b o 'lg a n b o lalar bilan ham k o 'p ro q individual
m ashg'ulotlar olib boriladi.
Tarbiyachi va tiflopedagoglar (m aktab o'qituvchilari) logoped bilan
birgalikda nutq kam chiliklarini b arta raf etish vazifalarini aniqlaydilar.
N utq m adaniyatini rivojlantirishdagi korreksion-logopedik vazifalar o'yin,
o'quv va m ehnat faoliyati, ham da am aliy va m usiqa m ashg'ulotlarida
am alga oshiriladi.
Z a if ko'ruvchi b olalar bilan logopedik m ashg'ulotlarni tashkil etishda
asosiy e ’tibor saqlanib qolgan ko'rish faoliyatidan foydalanish imkoniyatiga
429
qaratiladi (zarur b o ‘lgan hajm dagi, rangdagi didaktik m aterial), relefli
rasm lar, "ajoyib xaltachalar", kubik va qalam chalar (tovush, b o ‘g ‘in va “
gaplarni belgilash uchun) ishlatiladi.
P re d m e tla r dunyosining keng qam rovligi haqidagi ta s a w u rla rin i
shakllantirishda tabiiy ko'rgazm ali qurollar aham iyati ju d a kattadir.
M ash g 'u lo tlar o ‘yin orqali olib borilishi shart, sababi k o ‘rishdagi
c h u q u r nuqsoni m avjud b o ‘lgan bolalarda o ‘yin faoliyati ju d a kech
shakllanadi.
Birinchi darajali nutq rivojlanganligi aniqlangan bolalar bilan olib
boriladigan korreksion-logopedik ishni rejalashtirayotganda bu bolalarning
yaxshi nutqiy bazasi inobatga olinib, asosiy diqqat n utq ning fo netik
tom onini rivojlantirishga qaratiladi, eshitish diqqatini rivojlantiruvchi o ‘yin
va m ashqlar beriladi. K o‘zi ojiz bolarning taqlid qilishi qiyinlashgani
sababli ularga tovushlar m exanik usullar bilan q o ‘yiladi.
Ikkinchi darajali nutq rivojlanganligi aniqlangan bolalar bilan olib
boriladigan logopedik ta ’simi rejalashtirayotganda birlam chi guruh bolalari
bilan olib boriladigan ishning barcha b o ‘limlari saqlab qolinadi va inobatga
olinadi. Lekin bu yerda asosiy diqqat so ‘z boyligini oshirish, fonem atik
tahlil va sintezni rivojlantirishga qaratiladi.
Uchinchi va to ‘rtinchi darajali bolalar bilan ish olib borishda logopedlar
(tiflopedagog va tarbiyachilar bilan kelishilgan holda) ta ’lim va o ‘yin,
amaliy faoliyatini korreksiyalashga qaratilgan elem entlarni kiritadi. B unda
m otor m alakalari, cham alash va ko‘rib-yasash malakalari mavjud b o ‘lishi
kerak. Bu ish nutq m alakasini rivojlantirish va unga mos tushunchalarni
shakllantirishni uzviy bog'laydi. Buning asosida bolalarda atrofim izdagi
olam haqidagi ch uq ur tushunchalar va bilim larni shakllantirish yotadi.
Bu guruhdagi k o ‘r va zaif ko'ruvchi bolalarning xususiyatlarini inobatga
olgan holda asosiy diqqat ularda lug‘at boyligini oshirish, so‘zni predm et
obrazi bilan to 'g 'r i solishtirish, u m u m la sh tiru v c h i tu s h u n c h a la rn i,
gram m atik tuzum va m ustaqil nutqni rivojlantirishga qaratiladi.
Bu ishning asosida nutq stereotiplarini shakllantirish va boyitish yotadi.
Lug'at boyligini boyitib borish, grammatik tuzum ni amaliy qo'llash rasm lar
bo'yicha gaplar tuzish jarayoniga im kon yaratadi (k o 'rlar uchun relyefli
rasm lar). Logopedik m ashg'ulotlarda bolalarning nutq faoliyatidagi zaif
bug'inlar ustida ish olib boriladi. Logopediya, tarbiyachi, tiflopedagog
(o'qituvchi) ham korligi m aktab ta ’limi uchun zarur bo'lgan nutq bazasini
yaratadi. Shakllangan n u tq asosida logoped talaffuz avtom atizatsiyasi
m alakalarini tarbiyalashga va fonem atik tahlil va sintezni o'rgatishga
o'tishi m um kin (3 va 4-darajali bolalar bilan).
Tarbiyachi va tiflopedagog tom onidan shakllantirilayotgan n u tq va
p re d m e tla r bazasi lo g o p ed m a s h g 'u lo tla rid a ken g q o 'lla n ila d i va
takomillashadi. Shuningdek, tarbiyachi va tiflopedagoglar m ashg'ulotlarida
logoped ishi davom ettiriladi. U larning ishi uzviy bo g'lanish asosida
rejalashtiriladi (to ‘g‘ri talaffuz m alakalarini m ustahkam lashga qaratilgan
o 'yinlar va nutqiy m aterial, lug'at boyligi va bog'langan n u tq m alakalarini
m ustahkam lash u ch u n m aterial).
U m u m a n o lg an d a, p edagogik ja ra y o n log op ed izatsiy asi h a q id a
gapirsak ham bo'ladi. B oshlang'ich sinflarda o'qituvchi, tarbiyachiining
savodga o'rgatish va nutqni rivojlantirishdagi ishning uzviy bog'lanishida
am alga oshiriladi. O 'qituvchi logopedik m ashg'ulotlarda o'zlashtirilgan
n u tq -m a la k a la rin i o 'z ish id a m u s ta h k a m la b b o ra d i. B u n d a y ish
(kom pleksli, korreksion va uslubiy) logopeddan nafaqat yuqori m alakani,
balki k o'rishda ch uqur nuqsoni bor bolalar, ularning xususiyatlari va
faoliyatini tashkil qilish maksus m aktab dasturini ham bilishni talab qiladi
Logopedik m ashg'ulotlarida k o 'r va za if ko'ruvchi bolalarda n utq
kam chiliklarida rinolaliya, duduqlanish, tovush kam chiliklari b a rta ra f
etiladi. Ish um um iy uslublarini inobatga olingan holda saqlanib qolgan
ko'rish qobiliyatiga yoki maxsus usullarga (k o 'r bolalarda) tayangan holda
olib boriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |