M. S. Ernazarova, sh. S. Mahmadiyev, K. G‘

Unli tovushlar 
 
Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion belgilar olingan. 
Ular sheva materiallarini yozib olishda ishlatiladi: 
б – umumturkiy orqa qator, lablanmagan [a] unlisi. Qipchoq guruhidagi 
ohangdosh shevalarning hammasida uchraydi: 
vaqt, ata, hamъt, ag‘ am
. 
ə – old qator, lablanmagan keng unli.U o‘zbek xalq shevalarining deyarli 
hammasida uchraydi: כּ
kə , k
כּ
ttə
(Toshkent),
əkə
,
k
כּ
ttə
(Qo‘qon) , 
 dəsy
כּ
r
. 
כּ – orqa qator, lablanmagan ochiq unli tovush. U ko‘pincha shahar va 
shahar atrofidagi shevalarda uchraydi: 
d
כּ
n, n
כּ
n,
כּ
tə, b
כּ
lə, m
כּ
shъn
. 
e (ye) – til old qator, lablanmagan tor unli bo‘lib, shahar va shahar tipli 
shevalarda uchraydi: 
kel, bedə , terək , yenвъ , kesak, yechkъ , teskərъ , kerək
. 
e – til old qator, lablanmagan, ochiq [e]unlisi. Bu fonema ohangdoshlik 
xususiyatiga ega bo‘lgan shevalarda qo‘llaniladi: 
eshik, echki, elək , mergən
. 
є – old qator unli , lablanmagan [e] unlisining ochiq varianti.Bu esa [e] 
va [ə] o‘r tasidagi bir tovush bo‘lib, Xorazmda 
gєl, gєt , gєrək
, Namanganda
nєməsъ , bєli
tarzida aytiladi. 
i – til oldi unli. U odatdagi turkiy so‘zlarda uchraydigan lablanmagan 
tovushdir. Ohangdosh shevalarda mustaqil fonema hisoblanadi: 
tish, kiyim, 
ilgari, bittə , kitəp .
ъ – lablanmagan unli. U tor unli tovush, [i] va [ы ] tovushlarining 
birlashishi natijasida kelib chiqqan. Ь fonemasi shahar va ularga yaqin 
shevalarda qo‘llaniladi:
kъshъ, ъkkъ, bъz, kъm, kъr, kъrъm, chъvъn, 
bъlməydъykən
. 
ы – lablanmagan unli. U tor unli tovush bo‘lib, i unlisiga yaqin talaffuz 
etiladi va chuqur til orqa tovushlaridan bo‘lgan q, g‘ , x tovushlari bilan 
yonmayon keladi. Ы – unlisi shahar va shahar atrofi shevalarida uchraydi: q
ыrq, 
qыsh, qыzыq, mыx, /ыsh(/ыsht )
.

---

17 
u – orqa qator, lablangan unli.Turkiy tillarda mustaqil fonema sanaladi. 
Bu unli o‘zbek xalq shevalarining hammasida ishlatiladi: כּ
luvkən, tumshuq, 
ulug‘ , quyruq, murun
. 
y – til oldi qator, lablangan unli. U ohangdoshlik qonuni saqlangan 
o‘zbek xalq shevalarida uchraydi: 
kyi, gyi, yo‘l, jaylandi, ych, pyl
.
o – til orqa qator, lablangan unli fonema(rus-kril yozuvida bu unli “ў” 
bilan ifodalanadi). Barcha shevalarda mustaqil holatda qo‘laniladi:
Oraq 
qolыnы qoyыp, bir ming yuz on somga qoy
כּ
ldы, gosala. 
ө – til old qator, lablangan unli. Bu ham ohangdosh o‘zbek shevalarida 
ishlatiladi: 
kөl, bөlə, bөlim, kөr, kөz, gөr, kөmъr
. 
o‘ (oldingi yozuvdagi “ў”) – lablangan tovush. Bu unli [o] bilan [ө] 
orali-g‘idagi tovush bo‘lib, shahar va shahar atrofidagi shevalarda uchraydi:
 
qo‘l, bo‘l, bo‘luv, to‘lov, o‘zlik
. Shunday qilib, unlilarni ifodalash uchun 
yuqorida qayd etilgan singari belgilar ishlatiladi.