M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

Konstitutsion yoki qonuniy majburiyatlar,

Ijro etish taqdimoti va budjet iyrosida qonuniy nazoratning mavjudligi;

Organlarga harajatlarning fjroisining nazorati,

Monetar fiskal strategiyaga erishish.

Bugungi kunda davlat budjetida davlatning budjetdan tashqari maqsadli fondlari ham konsolidatsiyalashadi (jamlanadi), ular davlat budjeti bilan birgalikda jamlanma Budjetni (konsolidatsiyalashgan Budjet) tashkil qiladi.

Budjetlashtirish tizimning bir turi sifatida tushunilishi mumkin, ya'ni “ular o“rtasida munosabatlar bilan bog“lanuvchi tarmoq”. Budjet qaror qabul qilish ma'muriy xodimlar harakatini tashkil etadi (ikkala markaziy tashkilotda ham boshqaruv xodimi yoki hokim shtati va ma'muriy agentlik yo“nalishlarida), qonuniy xodimlar, tashkillashtirilgan manfaatli guruhlar va birgalikda tashkil etilgan manfaatlar, ya'ni davlat ehtiyojlari va soliqlar haqida davlat masalasini umumiy tushunish orqali namoyon bo“luvchi manfaat1ardir.Keltirilgan hamma holatlar va budjetlashtirishni anglab yetish o“zaro munosabatlarni tushnishni
bildiradi. Bunday tushunish umumiy tizimlar jihatidan o'ylash orqali a'lo darajada erishiladi.
Umumiy ijtimoiy tizim shaxslar, ijro etilgan normalar va ushbu elementlar o“rtasidagi munosabatlar tomonidan tashkil etilgan tashkilotlar, shaxslar va qiymatliklarni ifodalaydi. Tizim turli qismlar orqali qabul qilinuvchi xabarlarning ko'pgina qismlarini tashkil etgan alohida tarmoq sifatida tushuniladi. Tizim elementlarining natijalari va o“zaro ta'sir tizimi ishlab chiqarish uchun bir biriga ta'sir ko'rsatadi, huddi shu yo'nalishdagi natijalar orqali turli xi1 yo'nalish1ar shaklida bo'lishi mumkin. Budjet tizimlari siyosiy qatnashchilar, iqtisodiy va ijtimoiy nazariyalar, bir qancha institutsional tuzilmalar va raqobatchi normalar va qiymatlarni o“z ichiga oladi, faqatgina budjet hujjatlarini o“rganishdan bevosita ochiq bo“lmagan shakldagi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning hammasini o’z ichiga oladi.
Budjet munosabatlari va budjet tizimi amal qilishining qonuniy-huquqiy asosini 2013-yil 26-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Bu@et Kodeksi tashkil qiladi. Ushbu Kodeksga muvofiq, budjet tizimi barcha darajadagi budjetlar, davlat maqsadli jamg'armalari budjetlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg'arma1ari, Budjet tizimi Budjetlarini tuzish va tashkil etish printsiplari, ular o'rtasida budjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlar yig'indisini o’zida ifodalaydi.
Respublika Budjeti budjet tizimining markaziy bo‘g‘ini hisoblanadi. Respublika budjeti O‘zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksida va boshqa qonuniy hujjatlarda belgilangan tartibda shakllantiriladi va ishlatiladi. Respublika Budjeti davlat Budjetining umumdavlat ahamiyatidagi tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan qismi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi
Mahalliy Budjetlar O‘zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksiga muvofıq, Qoraqa1pog'iston Respublikasi Budjeti tuzilmasiga Qoraqa1pog'iston Respublikasining respublika Budjeti, Qoraqalpog'iston Respublikasi tumanlari va shaharlarining Budjetlari kiradi.
Viloyatlar mahalliy Budjetlari tuzilmasiga viloyat Budjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarining Budjetlari kiradi.
Toshkent shahar mahalliy Budjeti tuzilmasiga shahar Budjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning Budjetlari kiradi.
Barcha darajadagi Budjetlarni shakllantirish, ko‘rib chiqish, qabul qilish va ularning ijrosi hisobini yuritish O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasi so‘mda amalga oshiriladi.
Barcha mamlakatlarda ularning geografik joylashuvi, tarmoqlarning turli darajada rivojlanishi va boshqa omillar sababli mintaqalarning ishlab chiqarish, daromad va ijtimoiy salohiyatining boshlang‘ich imkoniyatlari bir xilda emas. Biroq davlatning eng muhim vazifalaridan biri o‘z fuqarolari farovonligining barqaror o‘sishini ta'minlash va barcha mintaqalarning rivojlanishi uchun bir xil sharoitlar yaratishdan iborat. Bunga esa, boshqa iqtisodiy instrumentlar qatori, davlatning moliyaviy resurslarini Budjetlararo munosabatlar orqali qayta taqsimlash orqali erishiladi.

“Budjetlararo munosabatlar - davlat budjet mexanizmining muhim


ajralmas elementi bo‘lib, mamlakatning ma'muriy-hududiy tuzilmalari sub’ektlari


o‘rtasida markaziy boshqaruvning markazdan turib barcha moliyaviy oqimlarni


taqsimlash jarayonini oqilona tartibga solishni ta'minlaydi va bundan tashqari,


markaziy hukumatning aniq funksiyalarini davlat boshqaruvining turli darajalarida


huquq va majburiyatlarni o‘zaro taqsimlab olish orqali bajarish uchun davlat


Budjetida jamlangan pul mablag‘larining ushbu sub’ektlar o‘rtasida qayta


taqsimlanishini o‘z ichiga oluvchi munosabatlar yig‘indisidir”



O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining alohida bobi “Budjetlararo

Budjet jarayonida:

Respublika Budjetidan mahalliy Budjetlarga ajratiladigan Budjet subvensiyalari va dotatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunday ajratmalarning mikdori quyidagilarga bog‘liq:

Ma'lumki, Budjetlararo munosabatlarni tashkil etish mamlakatdagi davlat tuzilishi bilan bevosita bog‘liq. Unitar davlatlarga Budjet resurslari markazlashish darajasining yuqori bo‘1ishi hamda mahalliy Budjetlar Budjet huquqi va majburiyatlari hajmining nisbatan past bo‘lishi xosdir. Federativ asosdagi davlat tuzilishiga ega davlatlarda esa Budjetlararo munosabatlar Budjet federalizmining bir qismi hisoblanadiki, u vakolatlar va javobgarlikni Budjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida mutanosib taqsimlashni, turli darajadagi Budjetlarning nisbatan mustaqilligini nazarda tutadi. Hozirgi kunda o‘tish iqtisodiyotidagi xoh federativ, xoh unitar davlat tuzilishiga ega bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda Budjetlararo munosabatlar islohotlari Budjetlarning nomarkazlashuvi doirasida amalga oshirilmoqda.

Budjet Kodeksi O'zbekiston Respublikasining Budjet tizimi Budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko'rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va Budjet to’g'risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
Budjet tizimini boshqarishda yuqori va quyi Budjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni tashkil qilish va tartibga solish muhim ahamiyatga ega. Bu munosabatlarni qonun bilan tartibga solish maqadida Budjet kodeksida daromadlarni Budjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida qayta taqsimlash yo‘llari, qaysi daromadlarni qaysi Budjet bo‘g‘iniga tushishi, qaysi xarajatlar qaysi Budjetdan amalga oshirilishi belgilab berildi.
Mazkur paragrafda bayon etilgan fıkrlarni umumlashtirgan holda shuni ta'kidlash lozimki, Budjetlararo munosabatlarni amalga oshirishning qonuniy- huquqiy asoslarini quyidagilar tashkil qiladi:

Budjet tizimidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirishda mamlakatda olib borilayotgan islohotlar mexanizmlarining samara berayotgan jihatlaridan keng va unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, bozor munosabatlari sharoitida Budjet tizimida davlat Budjetidan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ijobiy ta'sir etib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta'minlaydi. Bir qator xorijiy mamlakatlarning Budjet ijrosidagi natijalarni boshqarish tamoyillariga asoslanib natijaviylikka

yo‘naltiri1gan Budjetlashtirishni amalga oshirish bugungi kunda o‘z samarasini bermoqda.
”Hattoki, dunyodagi eng asosiy budjet tlZiiTli 3 ta funkslyadan tashkll topgan. Robert Antony 3 ta alohida ma’muriy jarayon, strategic rejalashtirish, boshqaruv nazorati va jarayonli nazoratga aniqlik kiritadi.

• 
  Strategik rejalashtirish tashkilotning maqsadlni ishlab chiqish, bu maqsaddagl o’zgarishlar, bu maqsadga erishish uchun mablag’lar sarflanishi va ularni joylashtirish jarayoni;
  
•