Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

Zanjir reaksiyalar
M a'lum ki Plankning kvantlar nazariyasiga asosan Nur energiyasini molekulalar 
muayyan kichik porsiyalar bilan yutadi va chiqaradi. Nurning bu eng kichik porsiyasi 
kvantlar deb ataladi.
Bir kvant hv ga teng : E= h u .
(h = 6,62 10-27 erg/sek) 
tajribalar shuni ko’rsatadiki, oddiy jarayonda xlor va vodorod molekulalari o ’zaro 
reaksiyaga kirisha oladi, lekin nur ta'sirida bu reaksiya juda intensiv ravishda davom 
etadi. Bunga sabab nur energiyasi hv xlor molekulasiga yutiladi. Buning natijasida 
xlor molekulasi atomlar xlorga dissotsiatsiyalanadi.
Cl2 ; — ►
2 Cl.
Bu reaksiya natijasida hosil bo’lgan atomlar xlor vodorod molekulalariga ta'sir etib,
1 mol HCl hosil qiladi va yana biriga atomlar vodorod hosil bo’ladi.
Cl. + H2 + HCl + 
h
.
Bunda hosil bo’lgan atomlar vodorod xlorini boshqa molekulasiga ta'sir etadi va 
xlor atomini biriktirib oladi. Bu reakysiya N.N.Semyonovning zanjir reaksiyasi 
deyiladi.
H + Cl2 = H Cl + Q . va hokazo.
Shunday qilib, reaksiya xuddi zanjir kabi ketma-ket ulanib ketadi. Shuning uchun bu 
reaksiyalar zanjir reaksiyalar deyiladi. Buni birinchi marta akademik N.N.Semyoov 
kashf etdi va Nobel mukofotini oldi. Tajribalar shuni kursatdiki, dastlab bir Cl2ning 
aktivlanish jarayoni tufayli o ’rtacha olgan 100000 molekula HCl hosil bo’ladi.
Aktiv zarrachalar biri bilan biri uringanda yoki idish devoriga uringanda zanjir 
uziladi.
Cl. + Cl. = Cl2 ; H. + H. = H
2
; Cl. + H
2
=H. +HCl.
60

---

Katalizatorlar ta'siri (kataliz)
Katalizatorlar ta'sirini o ’rganishdan avval sistemalar haqida qisqacha 
to ’xtalib 
o’tamiz. Moddalar aralashmasi yoki bir moddaning ikki yoki undan ortiq agregat 
holati aralashmasi sistema deb ataladi. Sistemalar ikki xil bo’ladi.
Gomogen sistemalar. Bularga gazlar aralashmasi, suyuqliklar aralashmasi yoki 
eritmalar kiradi.
Geterogen sistemalar. Kimyoviy tarkibi yoki fizik xossalari bilan bir-biridan farq 
qiluvchi va sirtlari bilan ajralib turgan yoki bir necha sohalari bo’lgan sistema 
geterogen sistema deyiladi.
Gomogen sistemalar bir fazali bo’ladi, geterogen sistemalar ko’p fazali bo’ladi. 
Sistemani hosil qilgan moddalar komponentlar deb ataladi. Masalan: muz, suv, gaz 
bir komponent uch fazali sistema deyiladi. «Katalizatorlar reaksiya tezligini 
o’zgartiruvchi, ammo o ’zi kimyoviy va miqdoriy jihatdan o’zgarmaydigan 
moddalardir».
«Reaksiya tezligining katalizator ta'sirida o ’zgarishi «kataliz» deb ataladi». Manfiy 
va musbat katalizatorlar mavjud.
K o’p katalitik reaksiyalarda katalizatorlar oraliq mahsulot sifatida ishtirok etadi. 
Masalan: NH
3
bilan HCl o’zaro ta'sir etib, ammoniy xlorid hosil qiladi. Bu 
reaksiyada suv bug’i yaxshi katalizator vazifasini o ’taydi. Bunda suv oraliq modda 
tarkibiga kiradi, so’ngra ajralib chiqadi.
NH
3
+H
2
O=NH
4
OH ; NH
4
OH+HCHNH
4
Q + H
2
O. Bunday tipdagi reaksiyalarni 
umumiy holda quyidagicha ko’rsatish mumkin. A+V=AV ; K- katalizator 
A + K = AK ; AK + V = AV + K ; ya'ni A + V = AV.
Barcha katalitik jarayonlar gomogen va geterogen katalizga bo’linadi.
1. Gomogen katalizda reaksiyaga kirishayotgan moddalar ham, katalizator ham bir 
xil fazada bo’ladi.
Geterogen katalizda reaksiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator boshqa fazada 
bo’ladi.
Azot va vodoroddan ammiak sintez qilishda temir katalizator vazifasini o ’taydi. 
Sulfid angidrid R katalizatori ishtirokida sulfat angidridga aylanadi. Bular geterogen 
katalizga 
kiradi. 
Katalizatorning 
reaksiyalarni 
tezlatishiga 
sabab 
asosan 
quyidagilardir. Reaksiyaga kiruvchi gaz yoki moddalar qattiq katalizator yuzasiga 
adsorbillanadi. Buning natijasida ular orasidagi bog’ zaiflashadi, defortatsiyaga 
uchraydi. (hatto butunlay uziladi). Har qanday kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi 
moddalardagi boglar uzilib, yangi bog'lar hosil bo’lganligidan bu jarayonda m a’lum 
energiya sarf bo’ladi. (Molekulalarni energiyasi qisman uzishga sarf qiladi). 
Katalizator ta' sirida ichki boglar zaiflashuvi sababli aktivlanish energiyasi kamayadi 
va natijada reaksiya tezlanadi.
Katalizatorlar kimyo sanoatida g ’oyat katta ahamiyatga ega. Nihoyatda sekin 
boradigan va foydalanish aslo mumkin bo’lmagan reaksiyalar katalitik usullar bilan 
olib boriladi. Sulfat kislota, ammiak, spirt, kauchuk kabi muhim mahsulotlar sanoatda 
katalitik usullar bilan ishlab chiqariladi.
O ’simlik va hayvon organizmlarida, jumladan inson organizmlarida boradigan barcha 
fiziologik jarayonlarning hammasi katalizatorlar yordami bilan boradi.
Organizmdagi katalizatorlar fermentlar yoki ekzimlar deb ataladi.
Ikki qarama-qarshi y o ’nalishda boradigan protsesslar qaytar jarayonlardir. 
Qaytar jarayonlar ikki qarama-qarshi strelkalar bilan ko’rsatiladi.
61

---

(1) mA + nB ^ pC + qD yoki CO2 + H2^ CO + H2O
Birinchi tenglamadan to ’g ’ri va teskari reaksiyalar tezliklari massalari ta'siri 
qonuniga asosan quyidagicha bo’ladi.
V
1
= K
1
[A]m ■
[B]n V2= K
2
[C]p [D]q 
Qaysi to ’g’ri reaksiyaning tezligi bilan teskari reaksiyaning tezligi o ’zaro teng 
bo’lgandagina kimyoviy muvozanat qaror topadi, ya'ni V 1 =V2 : o ’rniga qo’ysak. 
K 1[A]m ■
[B]n = K 1[C]p [D]q ana shu holat kimyoviy muvozanat deyiladi. Bunday 
[C]p ■
[D]q 
ikki konstanta qiymati ham konstanta
Ki = .........................
K2 [A]m ■
[B]n bo’lganligidan uni K bilan almashtiramiz.
[C]p ■
[D]q
K = ........................ 
(2) kelib chiqadi. K - ayni reaksiya uchun
[A]m ■
[B]n
kimyoviy muvozanat konstantasi deb ataladi va bu matematik ifoda quyidagicha 
ta'riflanadi. “Kimyoviy muvozanat vaqtida reaksiyada hosil bo’lgan moddalar 
konsentratsiyalari ko’paytmasining dastlabki moddalar (reaksiyaga olingan moddalar) 
konsentratsiyalar ko’paytmasiga nisbati o ’zgarmas haroratda o ’zgarmas kattalikdir”.
K ning qiymati reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiatiga va haroratiga bog’liq, 
lekin 
aralashmadagi 
moddalarning 
konsentratsiyasiga, 
bosimga, 
begona 
qo’shimchalar ishtirok etish etmasligiga bog’liq emas. Katalizator faqat muvozanat 
holatining qaror topishing tezlatishi mumkin lekin reaksiyaning unumini oshira 
olmaydi.
Kimyoviy muvozanat kostantasini konkret misol ustida ko’rib chiqaylik.
Vodorod va yoddan vodorod yodid hosil bo’lish reaksiyasi H2 + J2 
2HJ bilan 
ifodalanadi.
Ki [H
2
] [J
2
]
T o’g’ri reaksiyaning tezligi teskari V 1
V
2
= K
2
[HJ]2
Vaqt o ’tishi bilan V1 kamayib, V2 oshib boradi va m a'lum vaqtdan keyin to ’g ’ri va 
teskari reaksiyalar tezligini tenglashgandan keyin (V 1=V2) kimyoviy muvozanat qaror 
topadi.
Ki [H2][J2]=K2 [HJ]2 
Ki = [HJ]2 / K2 [H2][J2] ; K = Ki/ K2 ; K= [HJ]2/[H2][J2] 
Kimyoviy muvozanatda harakat to ’xtamaydi, chunki bu holatda vaqt birligi ichida 
to ’g’ri reaksiyada necha molekula HJ hosil bo’lsa, teskari reaksiyada shuncha 
molekula HJ elementar H2 va J2 ga parchalanadi.
Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalarning bir yoki hammasi gaz holatida bo’lsa, 
muvozanat kostantasi parsil bosimlar bilan ifodalanadi.
K = P 
r
■P 
2 
/ 
p
m
■p 
n
s 
d
A
B
Shuni qayd qilish kerakki massalar ta'siri qonuni faqat eritmadagi va gaz xolidagi 
moddalar uchun taqluqlidir. Agar shu moddalar bilan birgalikda qattiq holdagi 
moddalar uchrasa u holda reaksiya tezligi faqatgina gaz holida erigan moddaning 
konsentrasiyasigagina bog’liq bo’ladi, qattiq moddaning konsentratsiyasiga bog’liq 
emas.
Masalan:
62

---

1. Oltingugurtning yopiq kimyo reaksiyasini olsak 
S + O
2
^ SO
2
K= [SO
2
] [O
2
]
2.Ohaktoshning parchalanish reaksiyasi 
C aC O s^ 
CaO + CO
2
K = [CO
2
]
[CO]2
3. CO
2
+ C 
^ 2CO K= 
______
[CO2]