Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

Reaksiya tezligiga konsentratsiyaning ta'siri.
Reaksiya tezligiga konsentratsiyaning ta'sir etishi sababi shundaki, moddalar bir - 
biri bilan reaksiyaga kirishishi uchun shu moddalarning zarrachalari bir - biri bilan 
to ’qnashadi. Lekin birga to ’qnashishlarning o ’z qismigina reaksiyaga olib keladi.
Reaksiya amalga oshishi uchun
57

---

Vaqt birligi ichida yuz beradigan to ’qnashishlarning soni o ’zaro to ’qnashayotgan 
zarrachalarning konsentratsiyalariga proporsional bo’ladi. Demak, to ’qnashish ham 
ko’p bo’ladi. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasi bilan reaksiya tezligi 
orasidagi qonuniyatni 1865 yilda rus olimi N.Beketov kashf etdi. 1867 - yilda esa 
Norvegiyalik (matematik) ikki olim Gulberg hamda Vaaage bu qonuniyatning 
matematik ifodasini chiqardilar. Bu qonun massalar ta'sir qonuni deb ataladi va 
quyidagicha ta'riflanadi.
«Kimyoviy 
reaksiya 
tezligi 
reaksiyaga 
kirishayotgan 
moddalarning 
konsentratsiyalari ko’paytmasiga proporsionaldir». Faraz qilaylik, A va B moddalar 
reaksiyaga kirishib, C moddani hosil qilsin. A + B = C u holda massalar ta'siri 
qonunga binoan V = K [A] [B] : ga teng bo’ladi. [A] va [B] reaksiyaga kirishayotgan 
moddalarning molyar konsentratsiyasi (mol/l). K - esa konstantasi. Agar A = V = 1 
bo’lsa, V =k bo’ladi. Demak, K reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentratsiyalari 
1 mol/l ga teng bo’lgandagi reaksiyasining tezligidir.
л
Agar A + 2B = C bo’lsa V = k [A ][B ] ga teng bo’ladi. Umumiy holda molekula m 
A bilan n molekula B reaksiyaga kirishsa, mA+nB = C, V = k [A]m ■
[B]n teng 
bo’ladi.
Reagent va mahsulot konsentratsiyalari orqali tezlikning ifodalanishi
Yuqori biz siz bilan C2H
4
va O3 orasidagi reaksiyani ko‘rib chiqqan edik, unda 
tezlik [O3] orqali ifoda etilganida tezlik kamaygan edi. Reaksiya tenglamasidan 
ko‘rinib turibdiki, C2H 4O va O2 ning har bir molekulasi hosil bo‘lishiga C2H 4 va O3 
har bir molekulalari sarf bo‘ladi. Biz tezlikni to ‘rttala modda konsentratsiyasi orqali 
ifoda qilishimiz mumkin:
(E’tibor bering, reagentlar ifodasi uchun manfiy ishora qo‘yilgan) Bir reagent 
(C2H4) va bir mahsulot (O2) konsentratsiyalarining bir vaqtda o‘zgarish grafigi 16.4 
rasmda keltirilgan. Bu ikki egri bir shaklga, ammo inversion joylashuvga ega, 
chunki mahsulot hosil bo‘lishni boshlashi bilan reagent sarf bo‘lishni boshlaydi.
Shuni ham ta ’kidlab o ‘tish kerakki, ko‘p reaksiyalar uchun reagentning sarf 
bo‘lish va mahsulotning paydo bo‘lish reaksiyalari bir xil tezlikka ega emas. Misol 
qilib vodorod va yoddan vodorod yodid hosil bo‘lishini olish mumkin:
H2 (g)+ I2 (g) ^ 2HI(g)
Bunda tezlikni ifodasi quyidagi ko‘rinishga keladi (koeefitsientlarni hisobga 
olgan holda):
agar biz I/a] va I^=] lardagi o ‘zgarishlami 
П dagi o ‘zgarishga ilova qilsak, 
quyidagini olishimiz mumkin:
Qayd qilish joizki, ushbu ifoda oldingisiga qaraganda ikki marta katta tezlikni 
beradi.
58

---

Biz olingan hamma natijalarni yig‘ib, barcha reaksiyalar uchun quyidagini 
yozamiz:
aA + bB — cC + dD 
bu erda a, b, c, d lar balanslanlangan reaksiya tenglamasi koeffitsientlari: