Лаборатория машғулотлрининг мавзулари

7 - LАBОRАTОRIYA ISHI 

Maxsus dasturiy vositalardan foydalanish 

Аvtomatlashtirilgan modellash va ko‘rsatkichli optimizatsiya tizimi 

(SIАM) 

  

 

1. Ishni bajarishdan maqsad: SIАM dasturi yordamida namunaviy 

dinamik zvenolarni modellashtirish usullarini o‘rganish. 

1. SIАM dasturi yordamida modellashtirishni uslubi bilan tanishish.  

2. Modelni kiritish rejimini o‘rganish. 

3.  Blokning  kirishiga  birlik  boshqarish  ta‘siri  berilganda,  uning 

chiqishida o‘tkinchi jarayonning xarakterini tadqiqotlash.  

4. SIАM dasturining boshqa imkoniyatlarini mustaqil o‘rganish. 

 

                    2.Ishga oid nazariy tushunchalar 

 

SIАM  dasturi  dinamik  tizimlarning  keng  sinfini  analiz  va  sintez 

qilish  sohasidagi    ilmiy  va  muhandislik  hisoblarini  avtomatlashtirishda 

qo‘llaniladi. SIАM  dasturi matematik modellarni blok - strukturali forma 

ko‘rinishda asoslanishiga moʻljallangan. 

         SIАM  dasturi  modeli  tushunchasi  deganda  namunaviy  bloklar 

majmui va ularni bir biri bilan bog‘langanligi tushuniladi. А blok bilan B 

blokni  bog‘lash  deb,  B  blokni  kirishiga  А  blokni  chiqishini  uzatish 

tushuniladi.  Bu  laboratoriya  ishida  inersiyasiz,  aperiodik,  tebranuvchi, 

differensialovchi va integrallovchi zvenolarni kiritish rejimi o‘rganiladi. 

 

Inersiyasiz  zvenoda  har  bir  vaqt  momentida  chiqish  X

chiq

  va  kirish 

X

kir

 kattaliklari orasida proporsional bog‘liqlik mavjud: 

 

                                      X

chiq

=k X

kir

 

bu yerda: 

k 

–  proporsionallik  koeffitsiyenti  boʻlib,  zvenoni  kuchaytirish 

koeffitsiyenti deb ham ataladi. Inersiyasiz zvenoga kuchlanishni bo‘lishda 

ishlatiladigan  potensiometr,  kuchaytirish  rejimida  ishlovchi  elektron 

lampa,  richag  va  boshqalar  misol  bo‘la  oladi.  Bu  zvenolarning  kirishiga 

ta‘sir  berilganda  uning  chiqishida  bir  zumda    talabga  mos  qiymat 

o‘rnatiladi. 

Tizimni  o‘tish funksiyasi asosida tizimning turli ta‘sirlarda oʻtkinchi 

jarayonlarni ifodalovchi  dinamik xarakteristikalarini hosil qilish mumkin. 

Misol tariqasida namunaviy aperiodik zvenoni qurib chiqamiz. 

---

 

 

 

27 

Аperiodik  zveno  birinchi  tartibli  differensial  tenglama  bilan 

ifodalanadi: 

kir

chiq

сhiq

kX

X

dt

dX

T





 

 

va operator koʻrinishida quyidagicha ifodalanadi: 

 

kir

chiq

p

X

k

X

T













)

1

(

, 

bu yerda 



T

 zvenoning vaqt doimiysi. 

Аperiodik  zvenoga  misol      R-L  va  R-C    konturlar,  magnit 

kuchaytirgichlar,  oʻzgarmas  tok  generatorlari  va  boshqalar  misol  bo‗lishi 

mumkin.  Masalan R-C konturni koʻrib chiqamiz. 

 

 

                                                 

15 - rasm.  R-L konturi 

 

R - L konturi kirishiga kuchlanish signalini berganimizda o‘tkinchi 

jarayon sodir bo‘ladi: 















iR

U

dt

di

L

iR

U

chiq

kir

 

 

 

Ushbu  tenglamani 

i

  ga  nisbatan  yechib,    quyidagi  tenglamani 

olamiz: 

kir

chiq

chiq

U

U

dt

dU

T







 

Yoki operator koʻrinishida: 

kir

chiq

p

U

U

T





)

1

(

, 

bu yerda: 

R

L

T



- konturning vaqt doimiysi. 

L 

Ukir 

Uchiq 

R 

---

 

 

 

28 

 

Qolgan  namunaviy  zvenolarning    o‘tish  funksiyasi  va  o‘tish 

xarakteristikalari quyidagi 4 - jadvalda keltirilgan. 

 

4 - jadval 

Dinamik zveno 

O‗tish funksiyasi 

O‘tkinchi jarayon 

xarakteristikasi 

 

Inersiyasiz 

 

 

 

 

K 

 

 

Аperiodik 

)

1

(



p

T

K

 

 

 

Tebranma 

)

1

(

1

2

2

1





p

T

p

T

T

K

 

 

 

 

Differensiallovchi 

1



Tp

KTp

 

 

 

Integrallovchi 

p

K

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

29