Kimyo sanoatining xomashyosi va uni boyitish

8-rasm 

Xomashyoni kompleks foydalanish va chiqindisiz texnologiya 

Xomashyoni kompleks foydalanish xalq xo'jaligining eng muhim 

vazifalaridan biridir. XX asrdagi ilmiy-texnika revolutsiyasi insoniyatning kam 

mablag' sarflab juda ko'p miqdortabiiy resurslarni olish imkoniyatini tug'dirdi. 

Hozirgi davrda dunyo sanoati 25 mlrd. t.  tog' jinslarini qayta ishlamoqda. Ammo, 

uning atigi 2 % i tayyor mahsulotga aylantirilib, qolgan 98 % dan ko'prog'i 

bekorchi jins sifatida tashlab yuborilmoqda.  Bu holat insoniyat oldiga global 

muammolami qo'ydi. Birinchi navbatda, tabiiy resurslarning tugab qolish xavfmi va 

sanoat chiqindilarining atrof-muhitga xavfli ekologik ta'siri muammosi ko'ndalang 

bo'lib qoldi. Bu muammo ishlab chiqarishga chiqindisiz texnologiyani qo'llash 

bilan hal qilinishi mumkin. Bu esa tabiiy resurslardan va energiyadan ratsional 

foydalanish hamda atrof-muhitni himoya qilish imkoniyatini beradi. 

---

 

9-rasm. Apatit-nefelinli kompleks 

 Chiqindisiz  texnologiyani  amalga  oshirishning  asosiy  yo'li  xomashyoni 

kompleks  qayta  is hla s h  hisoblanadi.  Chunki  is hla b   chiqarish  korxonalarining 

chiqindisi u yoki bu sabablarga ko'ra to'liq yoki umuman foydalanilmayotgan, ammo 

foydalansa  bo'ladigan  moddalardir.  Bunga  apatit-nefelinli  kompleks  foydalanish 

sxemasini misol qilib ko'rsatish mumkin (9-rasm). 

Xibin koni apatit-nefelinli minerali tarkibida 13 % apatit, 30-40 % nefelin, 9,4 

% egirin, 2,2 % titanomagnetit, 2,5 % sfen va boshqa qo'shimchalari bor. Bu 

xomashyo maydalanadi, flotatsiya usulida apatitli konsentrat va nefelinga ajratiladi. 

Apatitni sulfat kislotali usul bilan qayta ishlanganda 90 % fosfor, 50 % ftor va 

fosfogipsning bir qismi foydalaniladi. Nitrat kislotali usulda siyrak yer elementlari va 

stronsiy ajratib olinadi. Nefelinli konsentrat aluminiy zavodlarida qayta ishlanadi. U 

faqat aluminiy korxonasi emas, balki bir vaqtning o'zida ham metallurgiya, ham 

kimyo,  ham sement korxonasining xomashyosi hisoblanadi. Chunki 11 glinozyom 

(A1

2

O

3

) olganda qo'shimcha sifatida 0,6—0,8 t. soda, 0,2—0,3 t. potash va 9-11  t.  

---

sement olinadi. 

Rangli metallurgiyada polimetall rudalarni kompleks qayta ishlash sohasida 

katta yutuqlarga erishildi. Masalan: qo'rg'oshin-ruxli ruda qayta ishlanib, 18 xil 

element ajratib olinmoqda va 40 xil tovar mahsuloti tayyorlab chiqarilmoqda. Mis 

rudalaridan tarkibidagi 25 element dan 21 tasi ajratib olinmoqda. Mis kolchedanini 

kompleks foydalanish sxemasi 10-rasmda  berilgan.   Bunda mis konsentratini 

kuydirishda hosil bo'ladigan SO

2

 gazi 

 

(4-8 %) ushlab olinib  (ilgari atmosferaga chiqarilib yuborilar edi) sulfat 

kislota olish uchun foydalanilmoqda. 1 t. mis olganda ajralib chiqqan SO

3

 dan 10 t. 

pacha sulfat kislota ishlab chiqarish mumkin.