Kibernetika

2. O‘zbek tilshunosligida maydon nazariyasining o‘rganilishi va maydon tushunchasi. O‘zbek tilshunosligida ham maydon nazariyasi bilan bog‘liq qarashlar va tadqiqotlar shakllandi. A.Nurmonov, H.Ne'matov, R.Rasulov, E.Begmatov, M.Abduvaliyev, T.Mirzaqulovlar tomonidan maydon nazariyasi yoritildi.⁶ Maydon nazariyasining shakllanish tarixi, jahon va o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi, maydon turlari, maydon va unga yondosh hodisalar haqida Sh.Iskandarovaning “Leksikani mazmuniy maydon asosida o‘rganish” kitobida batafsil ma'lumotlar berilgan. ⁷ Olima maydon komponenti ishtirok etgan tushunchalar sifatida G.Shchur qarashlarini keltiradi: funksional-semantik maydon, morfem maydon, fonem maydon, so‘z yasovchilar maydoni, leksik maydon, mazmuniy maydon, mikro va makro maydon , nisbiylik maydoni, vaqt maydoni, son maydoni , inkor maydoni, mavjudlik maydoni, mayl maydoni, shaxs maydoni, leksik-grammatik maydoni, transformatsion maydoni, mutlaq maydon, faoliyat maydoni, holat maydoni va hk. Keyinchalik Sh.Iskandarova o‘z tadqiqot ishida leksik maydon tushunchasini, asosan, shaxs otlari maydon tushunchasi ostida o‘rganib, shaxs maydoni dastlab 2 ga ajratiladi. Afsonaviy va real. Afsonaviy shaxs nomlari 2 ga ajratiladi. 1) afsonaviy ertak qahramonlari 2) diniy-afsonaviy shaxs nomlari; Real shaxs nomlari 2 ga ajratiladi. 1) umumlashgan 2) xususiy shaxs nomlari. afsonaviy ertak qahramonlari 2 ga ajratiladi: 1) ijobiy 2)salbiy Shu tariqa shaxs maydoni 9 bosqichgacha kichik maydon va maydonchalar, qatorlar tashkil etib boradi. Afsonaviy ertak qahramonlari 3 bosqichgacha, real shaxs nomlari ancha quyi bosqichga qadar ajratiladi.⁸

Leksik birliklarni bir mazmuniy uyaga birlashtirish va tahlil qilish lug‘at turlarida ham mavjud. Ideografik lug‘atlar shu asosda yaratilib, ular tilning biutun leksik sistemasini qamrab oladi. O.Axmanova bunday lug'atlarda so'zlar mavzu qatorlari asosida joylashishini aytadi. Bunday lug‘atlar VI-VIII asrlarda arab tilshunosligida ( al-Xalil, Feruzabodiy, Sibaviyhiy) shakllangan. M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asari, muallifi noma'lum “At –tuhfatuz – zakiyati fil-lug'atit turkiya” asari, Muhammad Chingiy “Kelurnoma” asari va boshqa bir qancha asarlarni shunday lug‘atlar safiga kiritish mumkin. Muhammad Chingiy “Kelurnoma”asari Avrangzeb davrida (1658-1707) yaratilgan bo'lib, u 15 bob, 9 guruhdan iborat, oxirgi bobda ismlar 9 mavzuiy guruhga, ya'ni osmon bilan bog'liq, yer bilan bog‘liq, egarlanadigan hayvonlar, qushlar, odam a'zolari, qarindoshlik nomlari, qurol, sanoq, olmosh, ravish bilan bog‘liq so‘zlarni o‘z ichiga olgan.

Xullas, tilni maydon sifatida o‘rganish olam–ong–til dialektik munosabatini asosli yoritishga yordam beradi. Shuningdek ideografik lug‘atlar yaratishdamuhim ahamiyat kasb etadi.Shu sababdan maydon nazariyasini keng va atroflicha o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi.

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1.Fizikada maydon nazariyasi shakllanishi fanda qanday kashfiyotlar yaratilishiga sabab bo‘ldi?

2. Tilshunoslikda maydon nazariyasining shakllanishi qaysi davrlarga borib taqaladi?

3. Maydon nazariyasi bo'yicha o‘zbek tilshunosligida qanday tadqiqotlar olib borilgan?

4.Maydon turlari: fonem, morfem, leksik, grammatik maydon haqida batafsil ma'lumot bering.

5. Morfem maydon bo‘yicha kimlar tadqiqot ishlari olib borishgan?

6. Leksik maydon bo‘yicha kimlar tadqiqot ishlari olib borishgan?

Asosiy adabiyotlar:

1.Nurmonov A., Yo'ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent: Sharq, 2002.

2.Nurmonov A. O'zbek tilshunosligi tarixi. – Toshkent: O'zbekiston , 2002.

3. Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikromaydoni): f.f.d....diss.avtoref. –T., 1999.