Ájiniyaz atindaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí Sırtqı tálim bólimi Mektepke shekemgi bilimlendiriw baǵdarı

Juwmaqlaw
Juwmaqlap aytqanda baslanǵısh tálim procesi ǵárezsiz mámlekettiń tálim-tárbiya sistemasında ulıwma orta bilim beriwdiń dáslepki bos'ichi klassta kórinetuǵın boladi.
Jańasha social -ekonomikalıq munasábetler rawajlanıp atırǵan házirgi milliy kadrlar tayarlaw sistemasınıń tiykarı bolǵan baslanǵısh tálim tómendegilerdi orınlawı kerek :
a) kishi mektep jasındaǵı oqıwshılarǵa oqıw, úyreniwdi qálewi hám kónlikpelerdi qáliplestiriw ;
b) baslanǵısh klass oqıwshıların joqarı dárejede qáliplesken biliw procesine, biliw iskerligine umtılıwın kúsheytiw.
Biliw iskerligine bolǵan sanalı umtılıw qálipleskende g’ana tálim jen’isli boladı.
Baslanǵısh klass oqıwshılarınan óz kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin baqlaw hám obiektiv tárzde bahalay alıwǵa tiyisli juwapkershilik de qáliplesken bolıwı kerek. Oqıwshınıń ózi berilgen oqıw materiallardı modellestire alıw kónlikpesine iye bolıwı kerek. Bul processda balanıń ózi ǵárezsiz tárzde hár qanday sxema, model bóle almasligini túsinip jetiwi kerek, bir sóz menen aytqanda, ol jaǵdayda boljaw ete alıw kónlikpesi ónim bolıwı kerek. Kishi mektep jasında oqıwǵa, úyreniwge jóneltirilgen iskerlik jetekshi poziciyaǵa iye boladı. Sol menen bir qatarda kishi mektep jasındaǵı oqıwshılardıń rawajlanıwda oyın, sport, dóretiwshilik iskerlik da zárúrli orın tutadı. Lekin oqıw, úyreniw, yaǵniy bilimlendiriwge tiyisli iskerlik basqa barlıq iskerlik túrlerin arnawlı bir bir maqsetke - balanı sáwlelengen rawajlandırıw maqsetine jóneltiriwi kerek. Atap aytqanda, sóylew hám sawatlılıqtı rawajlandırıwǵa, fizikalıq rawajlanıwdı támiyinlewge hám basqalar ….
Zamanagóy baslanǵısh tálim processinde balalardı rawajlantıratuǵın xarakterge iye bolǵan tálim sisteması nátiyjeni ámelde qollanıw etiledi. Ol jaǵdayda kishi mektep jasındaǵı balalar óz jas qásiyetleri hám oylaw hám de psixik rawajlanıw dárejeleri ózlestiriw imkaniyatın beretuǵın bilimlendiriwge tiyisli iskerlikke kirisiwediler. Qaysıki, bul iskerlik oqıwshılar ushın jetekshi iskerlik bolıp esaplanadı.
Kishi mektep jasındaǵı balalarda oqıw hám de úyreniwde qaratılǵan iskerliginiń qáliplesiwinde, hár bir oqıw predmeti boyınsha teoriyalıq bilimlerdi iyelew arayonida olardıń sana-sezimine jáne oylawı jedel tárzde rawajlanadı. Bul ań hám oylaw óz xarakterine kóre teoriyalıq hám de ilimiy túsiniklerdi ózlestiriw nátiyjesinde vujudga kelgen ań hám oylaw bolıp, balanıń jedel tárzde taraqqiy etiwin, dúnyaǵa kóz qarasınıń rawajlanıwın támiyinleydi.
Sol tıykarǵa kóre, baslanǵısh tálimdiń bas maqseti kishi mektep jasındaǵı oqıwshılarda tálim alıwǵa, úyreniwge qaratılǵan iskerlikti qáliplestiriw tiykarında olardı tárbiyalaw hám de jeke múmkinshiliklerdi ámelge shıǵarıwdan ibarat.
Bunıń ushın tómendegi wazıypalardı hal etiwi kerek :
1. Balalardıń sana-sezimine jáne oylawında ámeldegi bolǵan jasırın múmkinshiliklerdi anıqlaw hám rawajlandırıw ;
2. Kishi mektep jasındaǵı balalarda tálimdiń dáslepki dáwirinen baslap jańa múmkinshiliklerdi qáliplestiriw; qaysıki, bunday jańa múmkinshilikler oqıw materialın tabıslı ózlestiriwigagina emes, bálki turmıslıq mashqalalardi sheshiwge da tayarlaydı.
Oqıwshılarda úyreniwge hám de tálim procesine salıstırǵanda janlı qızıǵıwshılıqtı qáliplestiriw.
Zamanagóy baslanǵısh tálim ushın perspektivalı, ústivor jónelislerden biri bul shaxstıń ulıwma insanıylıq hám milliy qádiriyatlar ruwxında tárbiyalaw tiykarında rawajlandırıwdan ibarat esaplanadi, yaǵniy hár tárepleme rawajlanǵan shaxstı tárbiyalawǵa jóneltirilgen tárbiya procesi bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde ózinde tálim a tárbiya elementlerin sáwlelengenlestirgen baslanǵısh tálim procesi tashkil etiw aktual temalardan biri bolıp tabıladı. Kishi mektep jasındaǵı balalardı oqıtıw hám olardan milliy hám de ulıwma insanıylıq tárbiya elementlerin sıńırıw jolı ámeliy tárepten nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi kerek. Bul orında milliy etika tárbiyası, ruwxıy, psixik hám de milliy nafosat hám dene tárbiyası baslanǵısh tálim basqıshında ústin turatuǵın áhmiyet kásip etiwi kerek. Bunda oqıw materialı formasında berilgen bilimlendiriwge tiyisli tekstlerde oqıwshılarda túrli sırtqı kórinislerde etikalıq - ruwxıy tárbiya hám millliy nafosat normaların, diniy hám de ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı sıńırıw názerde tutıladı ….
Baslanǵısh tálim processinde ana tili hám matematika táliminiń áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı.
Baslanǵısh tálimdiń mazmunı birinshi náwbette biliw procesiniń pútinligi hám maqsetke jóneltirilganligi menen támiyinleniwi kerek.
Baslanǵısh tálim mazmunı keleshekte konkretlashtirishni názerde tutqanda ta'1 lim quralları bólek áhmiyet kásip etedi.
1-2 klasslar ushın saylanǵan oqıw materialları kitap formasında emes bálki, oqıw dápteri formasında beriliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul da ekonomikalıq, da texnologiyalıq tárepten qolay.
Sol menen bir qatarda, tapsırmalardı kartochkalar jardeminde beriw bir qatar qolaylıqlar tuwdıradı. Bul balanıń ǵárezsiz iskerlik kórsetiwiuni támiyinleydi, oqıwshın oqıtıwshı menen hám sinfdoshlar menen baylanıs etiwge, ǵárezsiz iskerlik kórsetiwfga odaydı. Oyın baslanǵısh tálimde oqıtıwdıń munim metodlarınan biri retinde qurılısı shárt. Usı tálim sistemasında kompyuter texnologiyasın ózlestiriw procesi oyın shınıǵıwlarında tálimdiń tiykarǵı quralı retinde qadrlanadı.
Balanıń salamatlıǵı tálimdiń natiyjeliligin támiyinleydi. Olardıń oqıwı hám dem alıwın tashkil etıwde oqıw programmaları hám tálim qurallarınıń mazmunın anıqlawda, balanıń jası menen baylanıslı tárzde fizikalıq hám de intellektual rawajlanıwda morfofunksional hám de psixofizologik ayrıqshalıqlardı anıq esapqa alıw kerek.
Sol menen bir qatarda 6 -7 jaslı balalar óziniń psixologiyalıq, fizikalıq rawajlanıwı fizologik ayrıqshalıqlar menen bólek ayrıqshalıqlarǵa iye. Bul óz gezeginde tálim processinde olarǵa bólek jantasıwdı talap etedi. Sol tıykarǵa kóre háptelik oqıw júklemesi maksimum tómendegishe bolıwı múmkin : Hápte dawamında tek eki ret kúnine 5 saattan, qalǵan úsh kún bolsa 4 saattan aspawı kerek. Oqıw klassları sanitariya gigiyena normasına qatiy ámel etken halda úskeneleniwi, jaqtılıq, ıssılıq, tazalıq, úzliksiz samallatib turıw sıyaqlılarǵa ámel qılıw shárt. Barlıq oquv ımaratlarında mebel balalardıń boyına, olardıń otırıwı hám háreketleniwi normasına uyqas keliwi kerek.
Zamanagóy tálim teoriyası oqıtıwshın oqıw -biluv procesiniń basshısı retinde bahalaydı. Sonday eken, oqıtıwshı, sol atap aytqanda, baslanǵısh klass oqıtıwshı processga tuwrı basshılıq qiulish ushın tereń bilimge, joqarı kásip uqıpına iye bolıwı kerek. Oqıtıwshı kóp tárepten oqıwshı ushın órnek bolıp tabıladı. Sol sebepli da ol birinshi náwbette balanı ózine jalb eta alıwı kerek.
Jańalanıp atırǵan baslanǵısh tálim teoriyası oqıtıwshınıń jeke sapaları, kásip uqıpı hám bilim dárejesin diagnostika qılıw tiykarların islep shıǵıwı kerek. Tekseriw nátiyjeleri tiykarında baslanǵısh klass oqıtıwshıların tayarlaw hám qayta tayarlaw tiykarları jaratılıwı hám de taa'lim ámeliyatına ámeldegi etiliwi keshiktirib bolmaytuǵın wazıypalardan biri bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası sociallıq-ekonomikalıq tárepten rawajlanıp brogan tárepke baslanǵısh tálim da rawajlanıwlasıp baradı.
Ilimiy izertlewler baslanǵısh tálimdiń nátiyjeli rawajlanıwına tiykar bo'lmog'I kerek. Bul taraw daǵı tiykarǵı jónelis hám máseleler qatarında tómendegilerdi kóriw múmkin :
- Ózbekstan Respublikasınıń sociallıq-ekonomikalıq, tariyxıy, milliy, ruwxıy xusuiyatlarga uyqas túrde baslanǵısh a'limning ilimiy teoriya tiykarların islep shıǵıw ;
- Oraylıq Aziya xalqiniń baslanǵısh tálim tarawindegi tariyxıy tájiriybesin úyreniw ;
- Jáhán pedagoglarınıń baslanǵısh tálim salasında ámeldegi bolǵan tájiriybelerin úyreniw :
a) turkey xalıqlarda baslanǵısh tálim ;
b) rivojlangan mámleketlerde (AQSH, Angliya, Yaponiya, Germaniya )
Usı konsepsiya ilgeri surilgan qarawlar óziniń ámeliy ilajın tapqandagina mámleket hám jámiyet kadrlar tayarlaw sistemasınıń birinshi buwını aldına qoyǵan talaplardı orınlaw múmkinshiligi ju’zege keledi.