Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

 
Rivojlanayotgan mamlakatlardan kapital olib chiqish 
 
Keyingi 20-25 yilda rivojlanayotgan mamlakatlardan kapitalni olib chiqish keng quloch 
yoydi. 1980-yillarning ikkinchi yarmidan to 2001 yilgacha ulardan olib chiqilgan bevosita chet el 
investitsiyalari hajmi 8 marta, rivojlangan mamlakatlar uchun esa bu ko‘rsatkich 3 marta o‘sdi.
Kapital eksport qiluvchi rivojlanayotgan mamlakatlarni 2 guruhga ajratish mumkin:
- Sanoati ancha rivojlangan, milliy, transmilliy korporatsiyalari bo‘lgan va o‘z faoliyatini 
kengaytirayotgan mamlakatlar (Argentina, Braziliya, Hindiston, Janubiy Koreya va h.k.)-
- Neft eksport qiluvchi mamlakatlar.
9
I.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida kapital hosil bo‘lishi jarayoni 
jamg‘arish sur’atlari past va miqdori kichik bo‘lgan mayda tarqoq kapitallar massasi bilan 
bog‘liq. Biroq, ayrim tarmoqlarida borgan sari kapital mablag‘larning qudratli generatori sifatida 
namoyon bo‘layotgan milliy korporatsiyalar shakllanayotgan va kuch to‘playotgan ba’zi 
rivojlanayotgan mamlakatlar (masalan, Osiyoning yangi industrial mamlakatlari va h.k.)da 
kapitalning nisbatan ortiqcha jamg‘arilishi yuz bermoqda. Bunday ortiqcha jamg‘arilish asosida 
quyidagilar yotadi: 
1. Bu mamlakatlarda yetakchi kapitalistik davlatlardan keltirilgan texnika asosida 
rivojlanayotgan yirik sanoat ishlab chiqarishi bilan ichki bozorninng torligi orasidagi qarama-
qarshilik mavjud. 
Ichki bozorning torligiga sabab xo‘jalik yuritishning eskirgan arxaik shakllarining juda 
ko‘pligidir. Chunki:
- an’anaviy mehnat zamonaviy ishlab chiqarish vositalarini deyarli talab qilmaydi; 
9
Neft eksport qiluvchi mamlakatlar: Jazoir, Angola, Bahrayn, Bruney, Dor-us-salom, Kamerun, Kongo, 
Ekvador, Misr, Gabon, Indoneziya, Eron, Iroq, Quvayt, Liviya, Malayziya, Meksika, Nigeriya, Ummon, Qator, 
Saudiya Arabistoni, Trinidad va Tobago, Tunis, Birlashgan Arab Amerikalari va Venesuela. 

---

- aholining xarid qilish qobiliyati ham juda past. Hatto zamonaviy bo‘g‘inda ham real ish 
haqi juda pastligi tufayli mehnatkashlarning xarid qilish qobiliyati ham past. Shuning uchun ham 
ba’zi rivojlanayotgan davlatlarda shakllanayotgan yirik shaxsiy kapital dastlabki 
bosqichlardayoq ortiqcha jamg‘arila boshlanadi.
Muayyan mahsulotni ishlab chiqarish va sotishning samarali (ayniqsa optimal) miqdori 
shu maqsulotni sotishga mo‘ljallangan ichki bozorning mutlaqo torligiga taqalib keladi.
2. Iqtisodning turg‘unlashgan tarqoqligi - xo‘jalikning turli bosqichdagi har xil 
texnologik shakllari va turlari parallel (yonma-yon), avtonom (alohida-alohida) mavjudligi, ular 
o‘rtasidagi chuqur tafovutlar ko‘pincha yirik milliy kapitalning ichki iqtisodda risoladagidek 
aylanishiga keskin to‘siqlarni vujudga keltiradi.
Rivojlanayottan mamlakatlar iqtisodining tarqoqdigi shaxsiy kapitalning ortiqcha 
jamg‘arilishi bilan milliy iqtisod darajasida kapitalning o‘tkir taqchilligi yonma-yon bo‘lishiga, 
ya’ni kapitalning nisbatan ortiqcha to‘planib qolishiga olib keladi. 
Rivojlanayetgan iqtisodning tarqoqligi: 
- kapitalistik sektor bilan yonma-yon tarzda xo‘jalikning ko‘plab eskirgan arxaik 
shakllari mavjud bo‘lishida;
- kapitalistik sektorga kiruvchi tarkibiy qismlar orasida o‘zaro aloqalarning kuchsizligi, 
uning pastki buginlari yuqori bo‘g‘inlariga bo‘ysunmasligida aks etadi. 
Milliy kapital bozorining tarqoqligi, "almisoq"dan qolgan kapital shakli - savdogar va 
sudxo‘rlar kapitalining mavjudligi, shunga o‘xshash omillar kapitalni tarmoqlararo harakati 
yo‘lida qo‘shimcha g‘ovlar qo‘yadi. Demak, ozod bo‘lgan mamlakatlarning rivojlangan guruhi 
ichida ortiqcha kapital hosil bo‘lishi jarayoni yuz beradi. Ana shu ortiqcha kapital eng yuqori 
foyda olish mumkin bo‘lgan soxalarni izlab, chet ellarga yo‘l aladi.
II.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi kapital egalari biron bir sohaga mo‘ljallangan 
kapitalga to‘g‘ri keladigan foyda normasi mamlakat ichidagi foyda normasidan oshmaydigan 
hollarda ham o‘z kapitallarini chet ellarga yo‘naltiradilar. Buning sababi, kapitalni chiqarish 
uning faoliyat sohasini kengaytirishi bilan aylanishini oshiradi, natijada foyda massasi, 
normasining o‘sishiga olib keladi. 
Bundan tashqari, biron bir rivojlanayotgan mamlakatda kapitalni chetga chiqarishning 
konkret iqtisodiy-siyosiy sabablari ham mavjud bo‘ladi:
- milliy valutadagi mablag‘larni boshqa mamlakatlarning valutasiga o‘tkazish yo‘li bilan 
ularni qadrsizlanishdan saqlab qolish; 
- milliy hukumatning mamlakat iqtisodi ichidagi valuta, soliq nazorati va h.k.larni 
kuchaytirishga qaratilgan tadbirlaridan bo‘yin tovlash; 
- kapitalni milliylashtirish ehtimolidan, siyosiy janjal vaziyatlari natijasida yuz berishi 
mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar va h.k.lardan asrash.
III.
Neft qazib oluvchi mamlakatlarda kapitalni eksport qilish borasida shakllanadigan 
ortiqcha kapitalning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Uning bevosita manbai kapitalistik jamg‘arish 
jarayoni emas, balki neft resurslari monopoliyasi bilan bog‘liq