texnika-texnologiyalarga o‘tish orqali ularga ketadigan energiya va material xarajati miqdorini
qisqartirish,
energiya, xom ashyoga bo‘lgan ehtiyoj kamayadigan yangi texnika-texnologiyalarga
o‘tish;
- ikkinchi tomondan, o‘z tabiiy resurslarini o‘zlashtirish, tabiiy xom ashyo o‘rnini
bosuvchi turli sun’iy materiallarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni rivojlantirish hisobiga
mamlakatlar ehtiyojlarini to‘laroq, qondirish imkoniyatini yaratish.
2. Xalq xo‘jalik tuzilmalarini maqbullashtirish va shunga yarasha milliy mahsulotlar
sotiladigan bozorlar ko‘lamini moslashtirish.
U yoki bu mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatidan foydalanish milliy doiradagina emas,
balki mehnatni xalqaro taqsimoti doirasida ham ixtisoslashtirish jarayonini chuqurlashtirish bilan
bog‘liq. Bu esa o‘z navbatida keng ixtisoslashtirilayotgan milliy ishlab chiqarishlarning jahon
bozoriga
chiqishini, mazkur mamlakatning yuksak darajadagi iqtisodiy samaradorligini
ta’minlay olmaydigan milliy ishlab chiqarishni rivojlantirishdan voz kechishni taqozo etadi.
3. Korxonalarning normalarini odatdagi milliy normalardan jahon normalariga
aylantirish.
Sanoat korxonasi iqtisodiy samaradorligining asosiy sharti - uning qudrati hamda texnik
qurollanishi jihatidan eng muvofiq jahon talablariga mos kelishi bo‘ldi. Lekin milliy ehtiyojlar,
milliy bozor, ayniqsa, ko‘lami kichik va o‘rtacha mamlakatlarda, ixtisoslashtirilgan ishlab
chiqarish korxonalari mahsulotlarini sotish uchun tobora torlik qila boshladi. Bu mazkur
mamlakatlardagi sanoatning yetakchi sohalari taqdirini tashqi bozorlarga bog‘liq qilib qo‘ydi.
Shuning uchun ham yirik mamlakatlardagi ko‘pchilik
sanoat tarmoqlari, masalan,
aviatsiya sanoati, elektron-hisoblash mashinalarini chiqaruvchi sanoat korxonalari avval
boshdanoq tashqi bozorni mo‘ljallab ish ko‘rishdi. Hatto ko‘pincha chet el iste’molchilariga
xizmat ko‘rsatish korxona faoliyatida yetakchi o‘rinni egalladi. Jumladan, G‘arbning kichik va
o‘rta industrial mamlakatlaridagi ko‘pchilik mashinasozlik tarmoqlari mahsulotining 75-90%i
eksportga ketadi.
Bulardan ko‘rinadiki, eksportni mo‘ljallab ish ko‘rish industrlal rivojlangan eng yirik
mamlakatlar sanoati taraqqiyoti uchun muhim mezon va omildir.
4. Iste’mol qilinuvchi (bu yerda iste’mol mollari ma’nosida emas) mahsulotlar
nomenklaturasining tez kengayishi, bu hozirgi zamon sanoat taraqqiyotining xarakterli
xususiyatidir.
Shu bilan birga, fan-texnika taraqqiyoti ayrim mamlakatlarning to‘la yoki
nihoyatda ko‘p tarmoqli milliy majmualarni yaratish imkonini cheklab qo‘yyapti, chunki sanoat
mahsuloti nomenklaturasining darajasi bugun shu qadar balandki, biron-bir mamlakat jahonda
ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotlarni o‘zida iqtisodiy jihatdan samarali ishlab chiqarishni
ta’minlay olmaydi.
5. Tarmoqlararo mehnat taqsimoti bilan bir qatorda tarmoq ichidagi mehnat taqsimoti va
bunga tegishli ravishda ishlab chiqarishni tarmoqlar ichida ixtisoslashtirish yanada keng
rivojlandi.
Hozirgi sharoitda xalqaro savdo rivoji tamoyili shundayki,
kelgusida foydalanishi
jihatdan o‘xshash, lekin o‘ziga xos texnik-iqtisodiy xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiluvchi
sanoat buyumlarini o‘zaro almashish tobora ko‘proq ahamiyat kasb eta boradi (stanoklar
stanoklarga, ilmiy uskunalar ilmiy uskunalarga). Bu jarayon, masalan, ko‘p jihatdan bir-biriga
o‘xshash sanoat tuzilmalariga ega bo‘lgan industrial mamlakatlar o‘rtasida tashqi iqtisodiy
aloqalarning tez o‘sishida o‘z ifodasini topdi.
Shubhasiz, mazkur tamoyil ayrim mamlakatlar xalq xo‘jaligi tuzilmalari universalligini
kelgusida yanada cheklab qo‘yadi.
6. So‘nggi mahsulot bo‘yicha ixtisoslashtirishdan detallar, uzellar, butlovchi buyumlar
bo‘yicha ixtisoslashtirishga o‘tishdan boshlanuvchi tarmoqlararo mehnat taqsimoti taraqqiyoti.
Hozirgi zamon mashinasozligida, masalan, mashinalar barcha detallarining 15-
20%igina o‘ziga xos noyob bo‘lib, qolgan 75-85%i bir-birining o‘rnini
bosadigan detallar yoki
mashina va asbob-uskunalarning ko‘pgina turlari uchun bir xil texnik tavsifga ega detallardir.
Shubhasiz, ishlab chiqarishni bunday universallashtirish millatlararo va xalqaro sanoat
kooperatsiyalashuvining yanada rivojlanishiga olib keladi.
80-yillarning oxirlaridayoq millatlararo va xalqaro kooperatsiya yo‘li bilan mol yetkazib
berish industrial mamlakatlar sanoatining yetakchi tarmoqlari mahsulotlari qiymatining 50-
60%ini tashkil etdi. Ular o‘rtasidagi tovar oborotining 30% dan ortig‘i kooperatsiya yo‘li bilan
o‘zaro mol yetkazib berishga to‘g‘ri keldi.
7. Ayrim mamlakatlar iqtisodiy yo‘nalishlarini shakllantirishda, ularning xalqaro
mehnat taqsimotidagi o‘rni va rolini belgilashda milliy fan-texnika imkoniyatlari ahamiyatining
keskin ko‘tarilishi.
Bunga sabab - ilmiy tekshirish, tajriba-konstruktorlik ishlariga (NIOKR)
ketadigan sarf-
xarajatlarning ancha oshirilishi edi. Hozirgi zamonda bunday maqsadlar uchun qilinadigan sarf-
xarajatlar har 5-6 yilda kamida ikki baravar ortib, G‘arbning yetakchi mamlakatlarida ular milliy
daromadining 2-3% idan ko‘prog‘ini tashkil etadi.
Bunday sharoitda eng rivojlangan mamlakatlar ham zarur fundamental, amaliy tadqiqot
ishlarining butun yukini yakka o‘zi ko‘tarishga qodir emas.
8. Milliy xo‘jaliklarning tobora ko‘proq "ochiqlikka" intilishi, ishlab chiqarishning asosiy
omillari: tovar,
ishchi kuchi, kapital, ilmiy-texnik bilimlarning xalqaro miqyosda ko‘chib yurishi
uchun to‘siqlarning kamayishi. Jumladan, tariflar, bojxona cheklashlarini kamaytirish yo‘li bilan.
Xo‘jalik hayoti, fan-texnika taraqqiyotining internatsionallashuvi xalqaro mehnat
taqsimotining iqtisodiy omillarini va ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashtirish omillarini qat’iy
ravishda birinchi o‘ringa olib chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
