Jahon tarixi 11 1-§. "Sovuq urush"ning boshlanishi

Doud Muxammad (1908-1978) – 1973-1977 yil fevralgacha Afg’oniston davlat rahbari va bosh vaziri. 1977 yil fevraldan 1978 yil aprelgacha prezident. Harbiy to’ntarish tufayli ag’darilgan.
Boshqa tomondan, yangi tuzum keng xalq ommasini ham faollikka chaqirdi. Afg’oniston xalq-demokratik partiyasi (AXDP) xalqqa qarshi tuzum bilan kurashayot­gan vatanparvar kuchlarga boshchilik qildi, u 1965-yilda tuzildi. Hukmron tuzum tarafdorlari islom ekstremistlari tashkilotlari bilan yaqindan aloqada bo’ldi. Ular orasida fanatik "musulmon birodarlari", shuningdek, Afg’onis­tonning asosiy aholisi - pushtunlarning juda ko’pchili­gini o’zida namoyon etuvchi ismoiliylar eng faollari edi. O’z mazhabi qoidasiga ko’ra har bir ismoiliy umrida bir marta odam o’ldirishdan iborat "jasorat"ni amalga oshirishi lozim bo’lgan. Bunday diniy ekstremistik tashkilotlardan foydalan­gan Doud tuzumi o’z mavjudligini bir qadar uzaytirdi, biroq bu hol uni tugal halokatdan saqlab qola olmadi. Afg’onistonda ikki muxolifat oqimlar yuzaga keldi: biri bo’lgan islomiy oqim shahar kambag’allari va dindor dehqonlar hisobiga keng ijtimoiy negizga ega edi. Ikkinchisi asosiy qismini harbiylar, demokratik kayfiyatdagi ziyolilar, uncha ko’p bo’lmagan ishchi va davlat xizmatchilari qatlami tashkil etdi. Uni "Yo’qolsin zo’ravonlik" va "Yashasin demokratiya" shiorlarini ko’tarib chiqqan AXDP boshqardi. Partiyaning xalq ommasi bilan keng aloqalari yo’q edi. Biroq avvalboshidan partiyada ikki guruh - Nur Muhammad Tarakiy boshchiligidagi Xalq va Babrak Karmal boshchiligidagi Parcham (bayroq) partiyalari o’rtasida ziddiyatlar dushmanlikka aylandi. Doud AXDPga qarshi asosiy zarbani berishga qaror qildi. 1978-yil 25-aprelda uning buyrug’i bilan partiya­ning barcha rahbarlari qamoqqa olindi. Bu voqea tuzumga qarshi norozilik chiqishlarining boshlanishiga signal bo’ldi. 1978-yil 27-aprelda mamlakat HHK (Harbiy Havo Kuchlari) qo’mondoni polkovnik Abdul Qodir boshchiligidagi Afg’oniston harbiy kuchlarining inqilobiy kengashi Kobul ko’chalariga doimiy qo’shin­ning bir necha batalonlarini olib chiqdi, prezidentlik saroyini egalladi va Doud hukumati ag’darilganini e’lon qildi. Prezidentlik saroyi uchun bo’lgan janglarda uning yaqin safdoshlari qatorida Muhammad Doud va uning akasi Sardor Nasim o’ldirildi. Afg’on taqvimi bo’yicha bu voqea 1357-yil 7-savrida (1978-yil 30-aprel) ro’y berdi va u tarixga "Savr inqilobi" nomi bilan kirdi. Q’sha kuni Afg’oniston Demokratik Respublikasi (ADR) e’lon qilindi, Inqilobiy kengash va hukumat tuzildi. N.M.Tarakiy bosh vazir, B.Karmal esa uning o’rinbosari bo’ldi. Abdul Qodir milliy mudofaa vaziri lavo­zimini egalladi. Yangi hukumat demokratik yer islohot­lari loyihasini ishlab chiqdi. Yangi maktablar, turar joy­lar va ijtimoiy binolar qurilishi boshlandi. Sobiq qirol oilasining a’zolari, prezident Doudga tegishli barcha ko’chmas mulk va boshqa narsalar musodara etildi. Yangi hokimiyat islohotlari demokratik o’zgarishlarga qarshi chiqqan siyosiy doiralarning qaqshatqich qarshiligiga uchradi, zero ular yangi hokimiyat imtiyoz­lardan mahrum etadi deb cho’chishdi. Diniy ekstremist­lar ADR rahbariyatini islomdan chekinishda ayblab, bar­cha musulmonlarni ularga qarshi kurashga chaqirdi. Ular targ’iboti ta’siri ostida yuz minglab afg’onlar Pokistonga qochdi. Chet eldan qurol-yarog’ olgan qurolli guruhlar shakllana boshladi. Ularning tarkibini "mujohid" (e’tiqod uchun kurashchi) nomini olgan musulmon biro­darlari va ismoiliylar tashkil etdi. Ayni paytda AXDP rahbariyatining o’zida hokirniyat uchun keskin kurash boshlanib ketdi. 1978-yil 17­ avgustda hukumat respublikaga qarshi fitna fosh etilganini e’lon qildi. Parchamning ayrim yo’lboshchilari, B.Karmal ham qamoqqa olindi. U keyinroq Pragaga elchi qilib yuborildi. Abdul Qodir ham qamoqqa olindi. Inqilobiy Kengashdagi kurashdan foydalangan N.Tarakiyning sobiq o’rinbosari Hafizulla Amin hokimi­yatga yorib kirdi. 1979-yilning martida u bosh vazir lavo­zimini egalladi. O’sha yilning sentyabrida H.Amin N.Tarakiyni zo’rlik bilan chetlatib, so’ngra esa o’ldirib, AXDP MK bosh kotibi va Inqilobiy kengash raisi lavo­zimlarini egalladi. Savr inqilobi tugadi. AXDP rahbariyati tor-mor etildi. Uning a’zolaridan ko’pchiligi jismonan yo’q qilindi. Mamlakatda terror va zo’ravonlik tuzumi o’rnatildi. Qatag’onlar Kobul tuzumiga qarshi kurashni kuchaytirishga imkon yaratdi. Muxolifatdagi unsurlar vaziyatdan unumli foydalandi. Savr inqilobiga qarshi chiqqanlarning ko’pchiligi (B. Rabboniy, G.Hikmatyor, S.Mudjadaddiy) hali Zohirshoh va Doud hukmronligi yillaridayoq Afg’onistondan muhojirotga ketgan edi. Ular Pokiston, Saudiya Arabistoni va Misrda qo’nim topishdi.
1979-yil oxirlariga kelib qurolli muxolifat guruhlari Afg’onistondagi 26 viloyatdan 18 tasida mavjud edi. Inqilobiy kengash davlat ustidan nazoratini yo’qotdi. Mujohidlar guruhlarining xatti-harakatlari mamlakatga katta zarar yetkazdi, barcha demokratik o’zgarishlar barham topdi. H.Amin isyonchilarga qarshi amalga oshirgan chora-­tadbirlari yoki tayyorlanmagan yoki ishonchsiz bo’lib chiqdi. Dekabr boshlariga kelib hukumat faqat Kobul va bir necha shaharlarnigina nazorat etdi, xolos. Sovet Ittifoqi boshidanoq Afg’onistondagi inqilobni qo’lladi. 1979-yil 25-dekabrda afg’on askarlari kiyirnini kiygan KGBning "Alfa" bo’linmasi prezidentlik saroyini ishg’ol etdi va H. Amin o’ldirildi. Shu kuni B.Karmal ADR prezidenti lavozirniga o’tirdi, u bundan bir necha kun avval Kobulga maxfiy ravishda qaytgan edi. B.Karmal sovet rahbariyatiga Afg’onistonga qo’shin kiritish iltimosi bilan murojaat qildi, bu qo’shinlar oldin­dan tayyorlab qo’yilgan bo’lib, 28-dekabrda chegarani kesib o’tdi. Kobulga 50 ming askar va zobitlar yuborildi, yanvarning oxiriga borib esa ular soni 85 mingdan oshdi. Inqilobiy tuzumga qarshi kurash milliy-ozodlik urushiga aylanib ketdi. AQSH SSSRning Afg’onistonda o’z pozitsiyalarini mustahkamlashiga yo’l qo’ya olmas edi va ular Pokistonni sovet tajovuzini qaytarish uchun o’ziga xos platsdarmga aylantirdi. Pokiston hududida afg’on janga­rilari uchun lagerlar qurildi, AQSH ularga eng zamon­aviy qurollarni berdi. "Stingerlar" - samolyotlar bilan kurashda qo’llaniluvchi yengil raketalar Sovet Ittifoqini osmondagi ustunlikdan mahrum etdi. Afg’ostonda davom etgan 10 yillik urush mamlakat iqti­sodiga ulkan zarar yetkazdi. Yuzlab qishloqlar, 2 ming maktab vayron etildi, o’nlab elektrostansiyalar buzib tashlandi, o’nlab sanoat korxonalari faoliyati to’xtab qoldi. 5 million afg’on, ya’ni mamlakat aholisining qariyb choragi qo’shni Pokiston hududiga, 1,5 millioni Eronga qochib ketdi. Bu yerda yosh afg’onlardan mujohidlar guruhlari tuzildi, ular amerikalik mutaxassislar tomonidan zamonaviy qurollarni ishlatishga o’rgatildi. 1989-yilda Sovet Ittifoqi urushni bundan keyin davom ettirishning foydasizligini tushunib yetib, o’z qo’shinlarini Afg’oniston hududidan olib chiqib ketdi. Mamlakatda yangi vaziyat yuzaga keldi. Kobulda B.Karmalning o’rniga kelgan Najibullo inqilobi sovet­parast tuzumi saqlanib qoldi. Mujohidlar o’z hukumati­ni tuzish, unda Sibxatulla Mujadaddiy mamlakat prezi­denti etib tayinlandi. Afg’on o’tish hukumati urushni Jalolobodni egallash va u yerda qaror topish bilan tugallamoqchi bo’ldi. Biroq ular bunga faqat 1992-yildagina muvaffaq bo’lishdi va inqilobiy tuzum qoldiqlari qarshiligini yengib, poytaxtni egallashdi. Najibulla BMT vakolatxonasiga yashirindi. Asosiy dushman tugatilgandan so’ng mujohidlar orasida kelishmovchiliklar boshlandi. Kobulni dala qo’mondoni Ahmad Shoh Ma’sud nazorat qildi. Uning raqibi general Rashid Do’stum o’z qo’mondonligi ostida 40 ming militsioner-ko’ngilli askarlarga ega edi. 1992­ yilda Burhoniddin Rabboniy prezident etib saylandi, u yangi konstitutsiyani qabul qilish uchun Ta’sis majlisini chaqirishga da’vat etildi. Mamlakatda hokimiyatsizlik boshlandi. Do’stum (o’zbek­lar), Ahmad Shoh Ma’sud (tojiklar) va Hikmatyor (pushtunlar) etnik lagerlari o’rtasidagi kurash o’zaro (ichki) urushlarga aylanib ketdiki, unda 5 ming kishi halok bo’ldi, Kobul esa to’liq vayron etildi. Tojiklarning vakili bo’lgan Rabboniy prezidentlik lavozimini bo’sha­tib berish yoki Ta’sis majlisini chaqirishdan voz kechdi. Hikmatyor norozilik belgisi sifatida hukumat tarkibidan chiqdi va mamlakat bosh vazirsiz qoldi. Asosiy mojaro Rabboniy va Pokiston yordamidan foydalangan Hikmatyor o’rtasida ro’y berdi. Afg’onistonning siyosiy maydonida yangi kuch - o’zi haqida 1994-yilning noyabridayoq ma’lum qilgan toliblar paydo bo’ldi. Ularning dasturi bir-biriga dushman guruhlarni qurolsiz­lantirish va tugatish hamda izchil islom hukmronligini o’rnatishni ko’zda tutdi. Ular Pokistondagi harbiy tay­yorgarlikni o’tadi va eng zamonaviy qurol-yarog’ga ega bo’ldi. Toliblar rahbari Mulla Umar izchil ismoiliylik va vahhobiylik vakili bo’ldi. Uning maslahatchilari orasida Saudiya Arabistonining yetakchi ruhoniylari bor bo’lib, harbiy maslahatchisi esa xalqaro terrorchi Usoma bin Loden edi. 1995-yilning yanvarida ular Kobulga hujum boshladi­lar. Mamlakat vayron etildi, hamma joyda ocharchilik boshlandi, shu bois poytaxtni egallash qiyinchilik tug’dirmadi. Toliblarga qarshi muxolifat kuchlari par­chalanib ketdi. Prezident Rabboniy Badaxshonga qoch­di, bu yerda Ahmad Shoh Ma’sudning asosiy kuchlari joylashgan edi. General Do’stum o’z qismlari bilan shi­molga yo’l oldi va Hirot, Balx, Mozori Sharifni o’z tayanch punktlariga aylantirdi. Hikmatyor o’z tarafdor­lari bilan Jalolobodni egalladi, bu bilan mag’lubiyatga uchrab qolsa, Pokistonga qochishni mo’ljalladi. 1996-yil oktyabrda toliblar Kobulni egalladi. Afg’onistonning sobiq prezidenti Najibullo qatl etildi. Toliblar "xalq dushmani" yoki o’zgacha fIkrlovchi deb hisobla­ganlardan ommaviy o’ch olishni boshladi. Vahhobiylik tamoyillariga muvofiq ayollarga o’qish va ishlash man etildi. Ular ko’chada ochiq yuz bilan yura olmasdi. Dunyoviy maktablar yopildi, faqat diniylarigina ishladi, hammaning namozga borishi majburiy qilib qo’yildi. Toliblar o’z raqiblarining tarqoqligi va tushkunligidan foydalandi. 1997-yilning iyulida ular ikki yo’nalishda ­Hirotdan Mozori Sharif, Kobuldan Bog’lon va Toluqon tomon hujum boshladi. Do’stumning xalq ko’ngillilari­dan bir qismi sotqinlik qilib, toliblar tomoniga o’tdi. Toliblarning diniy targ’iboti ham muhim rol o’ynadi. Ahmad Shoh Ma’sud o’z qo’shinini hal qiluvchi jangdan olib chiqdi. Afg’onistonda biron-bir taraf g’alabaga erisha olmaydigan vaziyat yuzaga keldi. Millionlab kishi­lar mamlakatdan tashqariga qochib ketdi, qolganlari esa tirikchilik uchun kurash olib bordi.
Toliblarning shimoliy viloyatlarni bosib olishi ularni mamlakatlarning 90 foiz hududi ustidan nazorat qilishi­ga olib keldi. Afg’oniston uzra islom fundamentalizmi va mamlakatning terroristik markazga aylanishi xavfi paydo bo’ldi. Toliblar tuzumining o’zi terroristik edi. Ular odamlarni televizor ko’rgani, radio tinglagani uchun ham, shariat me’yorlarini buzgani uchun ham qatl etdi­lar. Ayollarga o’qish va ishlash man etildi, erkaklarga soqol qo’yish majburiy bo’ldir musiqa, raqs va konsertlar taqiqlandi. Tarix toliblar tuzumidan ham g’ayriinsoniy tuzumni ko’rmagan. 1993-yilning martida O’zbe­kiston respublikasi prezidenti I.Karimov BMTga maktub orqali qilgan murojaatida mojaroni cheklash va hal etish, xususan, Afg’onistonga qurol-yarog’ olib kirishga embargo kiritish bo’yicha aniq takliflarni olg’a surdi. 1998-yilda uning taklifi bilan Toshkentda "6+2" formulasi bo’yicha (Eron, Pokiston, Turkmaniston, O’zbekiston, Xitoy, Tojikiston, shu­ningdek, Rossiya va AQSH) uchrashuv o’tkazildi, unda Afg’onistonning qarama-qarshi turgan kuchlari vakillari ishtirok etdi. Uchrashuvda mamlakatga qurol-yarog’ olib kirishni to’xtatish g’oyasi ma’qullandi. Ma’naviy ilhomchi va amaldagi rahbar arab mil­lioneri Usoma bin Loden. U Keniya va Ugandadagi Amerika elchixonalariga nisbatan terroristik aktlar, Saudiya Arabistonidagi amerika qo’shini kazarmalariga hujumlar tashkilotchisi. Oxirgisida o’nlab amerikalik askarlar halok bo’ldi. Shuningdek, u 34 amerikalik dengizchi halok bo’lgan "Koul" kreyseri­ga hujumda ayblanadi. AQSH Usoma bin Lodenni tutib berishni talab qildi. Toliblar rahbariyatining bundan bosh tortishi 1998-yil­ning 26-avgustida Kobulga Amerika qanotli raketalari hujumiga olib keldi. BMT 1999-yilning 14-noyabrida Afg’onistonga qarshi sanksiya kiritib, oziq-ovqat yor­damidan mahrum etdi. Bunga javoban toliblar o’z tuzu­mi dushmanlariga qarshi qatag’onlarni kuchaytirdi. Ular Shimoliy ittifoq qo’shinlari qo’mondoniga nisbatan ter­roristik aktni amalga oshirdilar va uni o’ldirdilar. Bomiyon viloyatida 15 asrdan buyon mavjud bo’lgan Budda haykali vahshiylarcha portlatib yuborildi. Amerika hokimiyatining ta’kidlashicha, Nyu- York­da 2001-yil 11-sentyabrda Savdo markazi binosiga amal­ga oshirilgan hujum Usoma bin Loden tomonidan amal­ga oshirilgan, prezident Bush bunga nisbatan antiterror­istik urushni e’lon qildi. 2001-yil 7-oktyabrda Amerika va Britaniya samolyotlari Afg’onistondagi jangovar nishon­larni bombardimon qildi. Terroristlarni tayyorlagan bar­cha lagerlar tor-mor etildi. Toliblarning barcha bazalari vayron qilindi, ularning asosiy qo’shin qismlari tog’larga va Pokistonga qochdi. Afg’onistonda 2002-yil yanvarda mamlakatda qayta tiklash ishlarini boshlagan qonuniy hokimiyat qaror topdi. Mamlakatni qayta tiklash dasturi jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilindi. Hamid Karzay hukumat boshlig’i etib saylandi. 2004-yil yanvarda afg’on qabilalarining Katta jirg’asi yangi davlat konstitutsiyasini qabul qildi. Mamlakat demokratik jamiyat qurish yo’lini boshladi. O’zbekiston­ning yordami tufayli Xayraton (Termiz) - Mozori Sharif birinchi temir yo’li qurilmoqda. O’zbek quruvchi­lari Afg’oniston shimolidagi barcha ko’prlklarni tikladi.