Ingeneriyasi

Poliferment sistemalar. Har bir hujayra o`ziga xos fermentlar to`plamiga 
ega.  Ba`zi  fermentlar  deyarli  hamma  hujayralarda,  boshqalari  esa  faqat  ayrim 

---

 
81 
hujayralardagina  uchraydi.  Hujayradagi  har  bir  ferment  funksiyasi  alohida 
bo`lmasdan boshqa fermentlar funktsiyasi bilan uzviy bog`langan. Ko`p shaklli 
fermentlardan poliferment sistemalar yoki konveyerlar shakllanadi.  
Hujayradagi  poliferment  sistemalar  funktsiyasi  ularga  bo`lgan  zaruriyatga 
va  tashkil  topish  xususiyatlariga  bog`liq.  Poliferment  sistemalarning  tashkil 
etilishini  shartli  ravishda  quyidagi  turlarga  ajratish  mumkin:  1)  funktsional,  2) 
strukturali – funktsional ,    3) aralash.  
Funktsional  tuzilishdagi  poliferment  sistema  fermentlari  bir  butun  bo`lib, 
birinchi  fermentdan  ikkinchisiga  o`tishda  metabolitlar  yordamida  ma`lum  bir 
vazifani  bajaradi.  Jumladan,  funktsional  tashkil  topgan  poliferment 
sistemalaridagi  birinchi  fermentga  substrat  reaktsiyasi  mahsuloti  undan  keyin 
kelayotgan  fermentga  vazifasini  o`taydi,  keyingi  reaktsiyalar  shu  ko`rinishda 
davom etadi. 
Funktsional  tashkil  topgan  poliferment  sistemalariga  glyukozaning 
parchalanishida qatnashadigan glikoliz fermentlari yig`indisi misol bo`la oladi. 
Glikolizda  har  bir  reaktsiya  alohida  ferment  bilan  katalizlanadi.  Fermentlar 
ketma-ketligi  ta‟sirida  hosil  bo`layotgan  metabolitlar  bog`lovchi  bo`g`in 
sifatida  xizmat  qiladi.  Zanjirdagi  fermentlar  tizimida  glyukozadan  boshlab 
oxirgi substratgacha har biri oldingi ferment katalizlaydigan reaktsiya mahsuloti 
keyingi ferment uchun substrat hisoblanadi.  
Strukturali  funktsional  tuzilishda  ferment  –  fermentli  o`zaro  ta`sir 
yordamida  ma`lum  seriyali  struktura  sxemalarini  hosil  bo`ladi.  Natijada  
molekula  darajasidan  yuqori  bo`lgan  polifermentli  kompleks  strukturalari 
shakllanadi.  Bunga  bir  nechta  fermentlardan  tashkil  topgan  pirouzum 
kislotasining  oksidlanishida  ishtirok  etuvchi  piruvatdegidrogenaza  poliferment 
kompleksi hamda  struktura  jihatidan  o`zaro  bog`langan  7  ta  fermentdan  iborat 
yog` kislotasi sintezida qatnashuvchi sintetazasi  misol bo`la oladi. Poliferment 
sistemalari  bir  butun  mustahkam  sistema  bo`lib,  alohida  fermentlarga  katta 

---

 
82 
qiyinchilik  bilan  parchalanadi.  Shu  jihatdan  ular  funktsional  tuzilgan 
poliferment sistemalaridan farq qiladi.  
Struktura  –  funktsional  tuzilishdagi  poliferment  komplekslaridan  tashqari 
yana  boshqa  variantlari  ham  bo`lishi  mumkin.  Masalan,  fermentlar  biologik 
membranada  birikib,  zanjirsimon  tizilma  ko`rinishini  oladi.  Masalan, 
mitoxondriyalarda  energiya  hosil  bo`lishida  elektron  va  protonlarning 
tashilishida  ishtirok  etuvchi  nafas  olish  zanjiri  fermentlari  mana  shunday 
tuzilishga ega.  
Struktura  –  funktsional  tuzilish  turi  asosan  biologik  funktsiyasi  yuqori 
darajada  bajarilishi  lozim  bo`lgan  ferment  sistemalariga  tegishli.  Bu  kabi 
sistemalardagi fermentlarni bir-biridan ajratish ular faoliyatini yo`qolishiga olib 
keladi. 
Aralash poliferment sistemalar tuzilishi yuqorida keltirilgan ikkala turdagi 
tuzilishning birgalikda qatnashishidan iborat, ya`ni poliferment sistemaning bir 
qismi struktura tuzilishiga, boshqa qismi esa funktsional tuzilishga ega. Bunday 
tuzilishga Krebs halqasining poliferment sistemasi misol bo`la oladi, unda ba`zi 
fermentlar  struktura  kompleksida  birlashgan  (2-oksoglutaratdegidrogenazali 
kompleks),  boshqalari  esa  bir-biri  bilan  bog`lovchi  metabolitlar  yordamida 
funktsional jihatdan birlashgan.