«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

8-Mavzu: Ijtimoiy-madaniy faoliyatda ma'naviyat va milliy mentalitet omilidan foydalanish

Reja:

1. 
   Manaviyat inson omilini faollashtiruvchi asosiy vosita sifatida.
   
2. 
   Ijtimoiy madaniy faoliyatda milliy mentalitet omillarining namoyon bo’lishi.
   
3. 
   Mustaqillik yillarida o’zbek mentalitetidagi o’zgarishlar va ijtimoiy taraqiyot.
   

Tayanch so’z va iboralar: Inson omili, imkoniyat, layoqat, salohiyat, qobiliyat, faollik, e’tiqod, madaniyat, mentalitet, madaniy antropologiya, ma'rifat, mutanosib.

Manaviyat inson omilini faollashtiruvchi asosiy vosita sifatida. XXI asrning shiddatli taraqqiyot mantig‘i dunyo va jamiyatimizda tamoman o‘zgacha manzarani tarkib toptirmoqda. Ko‘z o‘ngimizda shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyo qator yangi sifatlarga ega bo‘ldi. Birinchidan, dunyoning hayot maromi, umr sur'ati tezlashib jo‘shqin mazmun kasb eta boshladi. Ikkinchidan, bozor talablari xamma narsaga sergaklik bilan yondashish, xisob-kitobni qat'iy olib borish zaruratini kun tartibiga chiqazdi. Uchinchidan, dunyo jarayonlari bilan doimiy hisoblashish atrof mamlakatlarda yuz berayotgan jamiki voqyea-xodisalarga daxldorlik tuyg‘usini kuchaytirish zaruratini muhim talablar darajasiga chiqazdi. To‘rtinchidan, xar bir siyosiy guruh, jamoa yoxud aloxida insonning dunyo jarayonlariga bevosita ta'sir ko‘rsatish imkoniyatlari bexad o‘sdi.

I.A.Karimov inson omilini faollashtirishda uch asosiy tamoyil, ya'ni, ma'naviyat, ma'rifat va odob-axloq omillarining favqulodda zarurligini alohida qayd etadi. Ayni chog‘da, mazkur tamoyillarning o‘zaro mutanosibligi, ichki uyg‘unligi, oqilona me'yorlarda taqsimlanishi masalasi ham muxim axamiyatga egadir.

Deylik, ma'rifat tamoyilining ma'naviyatdan uzilgan xolda faollashuvi jamiyatda individualizm egoizm, shafkatsizlik, rasizm, millatchilik singari xususiyatlar rivojiga yo‘l ochadi: Yoxud odob-axloq tarbiyasini ilm-ma'rifat bilan birga olib bormaslik jamiyatda konformizm, biqiqlik, urf-odatlarga mukkasidan ketish singari xolatlarning avj olishiga olib kelishi mumkin. Insoniyatning yaqin 300 yillik tarixiy taraqqiyot tajribasi shundan guvoxlik beradiki, yaxshilik, ezgulik, savob, hamdardlik fazilatlarini o‘zida ifodalovchi ma'naviyat omiliga befarqlik va nuqul ilm-fan rivojiga biryoklama ruju ko‘yish inson shaxsining ahloqan yemirilishi, ma'naviy tubanlashuviga beixtiyor sharoit tug‘dirib keldi.

Yurtboshimiz mazkur tamoyillarning uyg‘un mutanosiblikda amal qilishi faqat tizimiy tartibotlar yuzaga keltirilgandagina samara berishini ta'kidlaydilar.

«Barchamiz yaxshi bilamizki, fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishning eng muhim tarkibiy qismi ma'naviyat va ma'rifat sohasida, shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish olib borishdan iborat. Bu hayotiy haqiqat, biz hamisha amal qiladigan tamoyilga, jamiyat rivojining asosi va shartiga aylanmog‘i hamda o‘zida yaxlit bir tizimni mujassam etmog‘i lozim. Bu tizim markazida ma'naviyat, axloq-odob, ma'rifat kabi o‘lmas qadriyatlar turmog‘i kerak».

Shu boisdan xam, O‘zbekistonda xalqimiz ma'naviy yaxlitligini saqlab qolish, o‘zlikdan chekinmaslik, sof insoniy fazilatlarga tayanib ish tutish asosida istiqbolga intilishdan iborat keng ko‘lamdagi ijtimoiy siyosat izchil yurgizilmoqda.

Istiqlol yo‘lidan sobitqadam borayotgan yurtimizda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy va ma'rifiy tizimlarni jiddiy isloh qilishga kirishildi. Islohotlar samaradorligi esa inson ongi va tafakkuridagi o‘zgarishlarga hamohang va bevosita bog‘liqdir. Shu boisdan ham yangilanayotgan davr talablari asosida inson omili va milliy mintalitetni faollashtirish, kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish, davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, fuqarolarni mahalliy hokimiyat organlari orqali o‘zini o‘zi boshqarishga o‘rgatish. Ijtimoiy faollikni keng rahbatlantirish va shu yo‘l bilan fuqarolik jamiyatini barpo etish masalalariga alohida e'tibor qaratildi.

Binibarin, endilikda davlat o‘z vazifalarini hokimiyatni kuchaytirish hisobiga emas, aksincha demokratik omillarni kengaytirish va keng xalq ommasini boshqaruvga jalb etish yo‘li bilan amalga oshirilmoqda.

Ma'lumki, fuqarolarning tafakkuri, siyosiy saviyasi demokratik o‘zgarishlar sur'atlari bilan mos bo‘lsa, boshqaruvni demokratiyalashga zamin yaratiladi. Shuning uchun ham demokratik o‘zgarishlar hamda yangi demokratik jarayonni chuqurlashtirish va ularni hayotga tadbiq etishni eng avvalo, jamiyatimizning o‘zi anglamog‘i va hal qilmog‘i darkor. Bu borada jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan mahallalarning o‘rni va o‘zini o‘zi boshqarish tartibini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

Insoniyat taraqqiyotining so‘nggi o‘n yilligi o‘zining shiddatkor ruhi, tez o‘zgaruvchan tabiati, ijtimoiy yo‘nalganlik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu jarayon bir tomondan umumilanitar ko‘lamlarda kolonnial va yarim kolonnial tuzilmalarning batamom barham topishi, ikkinchi jihatdan esa mavjud siyosiy iqtisodiy, madaniy imkoniyatlarning tubdan qayta guruhlanishi bilan ham izohlanadi. Ayni vaqtda insoniyat yalpi globallashuv jarayonlariga tobora faolroq integratsiyalashmoqda. Dunyo mikyosida tadrijiy ravishda umumiy iqtisodiyot, umumiy fe'l-atvorlar tizimi, yalpi madaniyat, kelishilgan siyosiy yondoshuvlar, umumiy mentalitet tarkib topmoqda. Shu bilan bir vaktda xalqlarning o‘z-o‘zini anglash darajalari ham yuksalib, milliy meros, o‘z xalqining tarixiy –madaniy tajribalariga moyillik tuyg‘ularining kuchayishi tendensiyalari ham kuzatilmoqda. Shu tariqa dunyo ko‘p qiyofali, turfa maqomlar, murakkab xususiyatli ko‘rinish kasb etib bormoqda.

O‘zbekiston ana shu marakkab xilqatda o‘z so‘zi, mustaqil yondoshuvi, sabitqadam rivojlanish ruhi bilan alohida ajralib namoyon bo‘lmoqda. O‘tgan 25yillik istiqlol yo‘limiz hayotimizni mohiyatan boshqacha mazmundagi dunyoga boshladi, turmush tarzimizni ilgari xalqimiz tarixiy madaniy tajribasida ko‘rilmagan qayta qurilishlar, tub o‘zgarishlar jarayoniga olib kirdi. Vatan, xalq, millat tushunchalaridan tortib inson, erk, vijdon, oriyat, okibat insof, adolat qadriyatlarigacha bo‘lgan barcha narsalar mazmuni o‘zining asl mohiyatiy ma'nosini ifodalay boshladi. O‘zlikka kaytish harakati buyuk tarixiy jaroyon tarzida amal kilmoqda.

O‘zgarishlar ruhi odamlarning hayotga bo‘lgan karashlari, yondoshuvlari, maqsad va rejalari, sa'i-xarakatlari mazmuni, ijtimoiy muljalarida ham o‘z ifodasini topmoqda. Bu narsa millatimiz vakillarining ijtimoiy harakatchanligi ilmiy tilda aytganda mobillik darajasining oshganligida ham ko‘rinadi. Agar ilgari xorijda bo‘lib kelganlik odamlar uchun favqulodda bir xol sanalgan bo‘lsa, bugungi kunda chet elda ishlash, o‘qish, yashash odatiy bir voqyeaga aylangani barchaga ayon. Bu esa mamlakatimizda demokratiya tartibotlari chukur ildiz otayotganligi, erkin va ochiq jamiyatga aylanib barayotganligimizning yorqin ko‘rsatgichlaridir.

O‘zgarishlar mazmuni faqat ko‘zga yarq etish tashlanadigan narsalarning o‘zi bilangina cheklanib kolmaydi. O‘zgarishlar mohiyat e'tiboriga ko‘ra vokeligimizning barcha jabhalarini kamrab olmoqda.

Ma'lumki, sho‘rolar davrida xalq qadriyatlari bir tomondan har tomonlama obrusizlantirib kelingan bo‘lsa, ikkinchi jihatdan esa ularning mazmuni sun'iylashtirilib uzining asl ma'nosidan uzoqlashtirilib talkin etilar edi. Xususan, vatan, e'tiqod, vijdon, lafz singari kadriyatlarga kosmopolitik-mafkuraviy libos kiydirilar, odamlar o‘zining kindik qoni tukilgan, tarixi, madaniyati shakllangan yurtni emas, yiroq-yiroq o‘lkalarni ham vatanim deb, majburan ko‘ngil qo‘yishga mahkum etilar edilar. Vatanni jug‘rofiy aniq belgilab, madh etish esa xalqimiz tomonidan kahramonlik darajasidagi ish sifatida qabul qilinsa, rasmiy xukumat uni davlat tuzumiga urilgan bolta deb talqin etar va bunday kahramonlar quvg‘in ostiga olinar edi.

Taqdirimizga shukurlar bo‘lsinki, bunday soxtakorlik tortibotlaridan halos bo‘ldik va millatimiz o‘zining asl ma'naviy qiyofasiga qaytib, milliy tiklanish ishlarini jadal olib bormoqda.

Shu o‘rinda keyingi yillarda madaniyat muassasalari, moddiy-texnik bazalarining mustahkamlanganligi, zamonaviy ta'lim vositalari, to‘garaklar bilan ta'minlanganligini kayd etish joizdir. Bugungi san'at va madaniyat muassasalari mamlakatimizning ma'rifiy, ma'naviy va hayotida muhim o‘rin tutuvchi ilmiy, siyosiy va madaniy markazlar vazifasini ham bajarmoqda.

Madaniyat va san'at muassasalari bilan bir qatorda mamlakatimizda asrlar mobaynida oddiy odamlar haq-huquqlarining sinalgan himoyachisi vazifasini o‘tab kelayotgan an'anaviy, hududiy jamoat tashkiloti, ya'ni mahalla institutiga, uning imkoniyatlari ko‘lamini kengaytirilishiga jiddiy e'tibor berilib, bu masala davlat ahamiyati darajasiga ko‘tarildi. Jamoatchilik fikri tomonidan O‘zbekistonda bugungi kunda mahalla instituti to‘laqonli demokratik-gumanitar tashkilot sifatida e'tirof etilayotganligini ifoda qilina yotganligi ham bejiz emasdir.

Yurtboshimiz yangi shaxs tarbiyasi omili mentalitet o‘zgarishlari bilan chambarchas hodisa ekanligiga urg‘u beradilar va hayot, voqyelikning mentalitetni o‘zgartirishi xususida alohida to‘xtalib, bu holat masalaning bir jihati ekanligini, ayni chog‘da mentalitetning o‘zi ham hayotni o‘zgartirishga qodir kuch ekanligini ta'kidlaydi.

Hozirgi paytda ijtimoiy jarayonlar tahlilidan kelib chiquvchi muhim vazifalardan biri ham mentalitet omilini faollashtirishga erishishdir. “Agar mentalitetni atrofimizdagi hayot tarzining mahsuli sifatida qabul qilsak, uning ikkinchi jihati shundaki”,-deb alohida ta'kidlaydi yurtboshimiz,-» Hayotning o‘zi ham, uning o‘zgarishlari ham odamzot tafakkurining o‘zgarishi bilan chambarchas bog‘liq.¹⁷

Milliy mentalitet fenomeni bo‘linish emas birlashishni, birdamlik va hamkorlikni taqoza etadi. Dunyoda hyech bir natijaga aql-zakovatni, kuch-harakatni, vaqt va imkoniyatlarni bir nuqtaga jamlamasdan turib erishib bo‘lmaydi. Birlashish butunlikka erishish, bunyodkorlik ishlarining debochasidir, chunki bunyodkorlikka intilish, bu yo‘lda umumxalq safarbarligi holatini tarkib toptirish eng muhimi fikr-qarashlar yakdilligini yuzaga keltirish-ruhiy birdamlik kayfiyatiga erishish muhimdir. Shu boisdan ham yurtboshimiz «Endi inkor qilish kayfiyatidan bunyodkorlik kayfiyatiga o‘tish payti keldi»¹⁸,-deb bejiz aytmagan edilar. Agar an'anaviy jamiyatda tovar, industrial jamiyatlarda pul barcha masalalarni hal qiluvchi asosiy vositalar rolini o‘ynab kelgan bo‘lsa, bugun biz yashayotgan postindustrial jamiyatda shaxs qadriyatini belgilovchi asosiy tamoyillar sifatida madaniyat informatsion bazis, intellektual tayyorgarlik, bilim darajalari hal qiluvchi kuch tarzida maydonga chiqadi.

Postindustrial jamiyat madaniyat omilining ustuvorligi va shaxsning o‘z-o‘zini doimiy tarzda takomillashib borish zarurati holatidagi jamiyatdir. Ana shunday jamiyatda insoning o‘z-o‘zini anglashi hodisasi markaziy mavqyeni ishg‘ol etadi, har bir insonning komillikka bo‘lgan intilishi tabiiy zaruratga aylanadi. Ayni shu holat yurtboshimiz ilgari surayotgan yana bir taqdirilomon shior va chaqiriq mohiyatini teranroq anglashimizga yo‘l ochadi.

Yangi davr talablariga xos milliy mentalitetning tarkibiy jihatlari va tamoyilari ichida markaziy o‘zak mavqyeni adolat mezoni egallaydi. Adolatlilik ijtimoiy hayotimizning oiladan to mahalla ishxonalardagi faoliyatlargacha bo‘lgan barcha bo‘g‘inlarida baravar amal qilishi zarurdir. «Adolat,-deb alohida qayd etadi yurtboshimiz,- biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo‘lishi darkor». ¹⁹

Adolat bilan birga insof-diyonat, ezgulikka ishonch, shukronalik, fuqarolar rizoligi, qanoat singari fazilatlar bugungi kunning butun insonlari uchun bosh sifatlar bo‘lishi zarurdir.

Insof-diyonat shaxsning muhim sifati bo‘lib uning o‘z-o‘zini cheklay, chegaralay olish kuchini ifoda etadi. O‘z-o‘zini cheklay olish insonning irodasiga, tarbiyalanganlik darajasiga, aql zakovatiga bevosita bog‘liqdir. Halqimizning tarixiy-madaniy tajribasida insof-diyonatga erishish turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib kelgan bo‘lib, uning yaqqol namunalarini Yassaviylik, Naqshbandiylik tariqatlarida ko‘rish mumkin. Dunyoviy insof-diyonat esa mavjud imkoniyatlarda meyyor talablaridan kelib chiqib yondashish, mas'uliyat doirasidan chetlanmaslik, nafsni tiya olish, o‘zgalar manfaatlariga hurmat bilan qarash singari sifatlarda namoyon bo‘ladi.

Agar sho‘rolar davrida o‘z-o‘zini cheklash talablariga tazyiqiy uslublar qo‘llanib kelingan bo‘lsa, hamda davlat manfaatlarini hamma narsadan ustun ko‘rishga zo‘r berib urinilgan bo‘lsa-da, odamlardagi tabiiy o‘z-o‘zini himoyalash mayl-rag‘bati bu urinishlarni chippakka chiqarar edi. Yurtboshimiz insonga bevosita xos bo‘lgan jihatni inobatga olib shaxs va davlat, shaxs va jamiyat manfaatlarini uyg‘unlashtirish, muayyan meyyoriy mutanosiblikka erishish, adolatli paritetga kelish formulasini ilgari surdi. Natijada mamlakatimiz fuqarolari uchun o‘z manfaatlarini umumjamiyat manfaatlariga xilof bo‘lmagan barcha jabhalarda erkin himoyalash, bu manfaatlar yo‘lida kurashish, farovonlikka erishish imkoniyatlari keng ochib berildi.

Insoniylik omilining real zohir bo‘lish belgilari esa, komil shaxsga xos bo‘lgan fayz, tarovat, yuzi issiqlik, istara, o‘zi yonib boshqalarni ham yondira olish singari fazilatlardir. Ayni chog‘da ta'kidlash joizki, xalqimiz nazdida komillik tushunchasi rahbar siymosida ayniqsa yorqin namoyon bo‘ladi. Shu boisdan ham, yurtboshimiz komillikning eng avvalo yetakchilarda, rahbar shaxslarda yorqin ko‘rinishi zarurligiga urg‘u beradilar. “Istarasi issiq degani, bu odamlarga ko‘ngli ochiq bo‘lish demakdir. Ya'ni, rahbar juda ortiqcha sirli bo‘lmasligi, bag‘rikeng va kechirimli bo‘lishi lozim. Va kerak bo‘lsa, meni kechirasizlar-u, ochiq aytishim kerak, u qandaydir fayzli bo‘lishi zarur. Bu fikrga qo‘shimcha qilib shuni aytmoqchimanki, bugungi kunda rahbar faqat o‘zi yonib qolmay, unga ko‘z tikib, undan ko‘p narsani kutib turgan xalqni ham yondira olishi zarur. Men yondirish deganda, avvalambor, odamlarni birlashtirish, odamlarni boshqarishni, ularni yuksak maqsadlar sari safarbar etishni nazarda tutaman»²⁰