«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

Madaniyat muassaslarida jamoatchilik nazorati.Madaniyat muassasalarida ijtimoiy ijodiyot turi sifatida rivojlantiriladigan jamoatchilik nazorati uchun mas'ul shaxslarda uchta kasbiy-insoniy jixatlar ustuvor bo‘lishi zarur. Birinchisi, vatan, jamoa manfaatini fidoiylik bilan himoyalay olish, ikkinchisi, jamoada yuz bergan muammoviy vaziyatlarni ijobiy asoslarda hal etishga intilish bo‘lsa, uchinchisi, har bir holatda meyyorni saqlay olish, har qanday vaziyatlarda xam inson shaxsini toptamaslik, shanini yerga urmaslik fazilatlaridan iboratdir. Agar jamoatchilik nazorati uchun mas'ul shaxsdan me'yor tamoyiliga rioya qilish sust bo‘lsa, jamoada guruhbozlik shakllanadi, muxit buziladi. Shuningdek, jamoatchilik nazorati hodimi tashkilotdagi har qanday kamchilikni aniqlashi bilanoq, bu kamchilikni birdaniga butun jamoa azolariga oshkor qilish payida bo‘lsa, jamoada sog‘lom raqobat emas, balki, negativ oppozitsiya yuzaga keladi. Shu boisdan ham jamoatchilik nazorati uchun mas'ul shaxslar uchun ijtimoiy ijodiyot o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra odamlardagi xato bilan kamchilikni, muxim bilan zarurni, ijtimoiy havfi katta bo‘lgan xato bilan, xavfi uncha katta bo‘lmagan xatolarni, ish va korxona bilan bog‘liq nuqson bilan hodimning shaxsiy hayotiga doir nuqsonlarni, mas'uliyatsizlik bilan qilingan ayb bilan hodimning kasbiy saviyasi, kompetentligi sustligi uchun yuzaga kelgan aybni, tasodifan yuz bergan hatolar bilan mantiqan amalga oshgan xatolarni farqlay bilishi zarur. Jamoatchilik nazorati uchun mas'ul shaxs barcha ishlarda ratsional, ya'ni, bosiq aql bilan yondasha olishi kerak.

Madaniyat muassasalaridagi badiiy ijodiyot to‘garaklari sifatini o‘rganish sohasidagi jamoatchilik nazorati asosan ta'lim sub'ektlari bo‘lgan pedagog va o‘quvchi-talaba faoliyatining sifat jihatlarini ta'minlashga qaratilgan bo‘ladi. Ba'zan to‘garak a'zosining ta'lim olishga bo‘lgan rag‘bati va qiziqishi susayish holatlariga duch kelamiz. Bunday holatning sabablarini aniqlashga qiynalamiz. Deylik to‘garak rahbari ishga o‘z vaqtida keladi, mashg‘ulotlarni talablarga asosan qatiqqo‘llik bilan o‘tadi, jurnalni namunaga binoan to‘ldiradi, majlislarda ishtirok etadi, jamoa tadbirlari, hasharlarda qatnashadi. Bir qarashda unga hyech qanday huquqiy-ma'muriy e'tiroz bo‘lishi mumkin emas. Ammo to‘garak a'zolari bunday ustozdan hunar ta'limi olishni negadir xoxlamaydilar. Ular o‘z noroziliklarini mashg‘ulotlarga qatnashmaslik, reyting ballarini ko‘tarish bo‘yicha jon dildan xarakat qilmaslik, mashg‘ulotlarda tinch o‘tirmaslik, kasb yoki ijod turini o‘zlashtirishda ustoz bilan hamkorlik qilmaslik, tashabbus ko‘rsatmaslik, tezroq mashg‘ulot tugashini kutish tarzida namoyon etishadi. Aynan ana shu holatlarda jamoatchilik nazorati muammoviy vaziyatlarga oydinlik kiritadi va adolatni tiklaydi. Shuningdek, madaniyat muassasalaridagi omilkor rahbar bunday holatlarda to‘garaklar ish sifati darajasini doimiy o‘rganib boruvchi jamoatchilik nazorati guruhlarini tashkil etishi va uning faoliyatini tizimli tarzda yo‘lga qo‘yishi lozim. Bunday tizim jamoatchilik nazorati guruhlari ish sifati natijalarini oyma-oy madaniyat muassasasi, uslubiy yig‘ilishlarida muxokamadan o‘tkazib borish tarzida shakllana boshlaydi.

Shuningdek, madaniyat muassasalaridagi jamoatchilik nazorati ma'muriy nazorat doirasiga kirmaydigan masalalarni ham hal etish imkoniyatiga egadir. Masalan madaniyat xodimi va to‘garak a'zolarining tashqi ko‘rinishlari, salomlashuv odobi, ularning o‘z bo‘sh vaqtlaridan nechog‘li unumli foydalanishlari, kitob mutolasiga muhabbat, internet saytlaridan foydalanish madaniyatini tarkib toptirish, ayollarga hurmat ko‘rsata bilish singari masalalar shular jumlasidandir.

To‘garaklarda badiiy ijodiyot turlari va bilimlarni o‘zlashtirish va ta'lim sifatini oshirishda jamoatchilik nazorati ota-onalar va mahallaning maktab ta'limi bilan hamkorliklarini yaxshilashda namoyon bo‘ladi. Buning uchun ota-onalarning o‘z farzandlari havaskorlik ijodiga bo‘lgan yondoshuvlarini mazmunan o‘zgartirishlari zarurdir. Odatda ota-onalar o‘z farzandlariga “Darsga bordingmi?”, “Kechikmadingmi?”, “Hyech kim bilan urushmadingmi?”, “Ovqat yedingmi?”, ba'zan-ba'zan esa “Darsingni qildingmi?”, “Ustozing maqtadimi?” singari savollar bilan yuzaki nazorat qilishadi. Bunday yondoshuv aslida farzandlarning badiiy ijodiyotni egallash ishlarini faqat madaniyat muassasalari zimmasiga yuklab qo‘yishdan boshqa narsa emasdir. Endigi vazifa ota-onalarning o‘z farzadlarini “Bolam, bugun to‘garakdan nimani o‘rganib kelding?”, “Qaysi mavzu qiziqarli o‘tildi?”, “Bugun bizga nimani o‘rgatasan?”, “Qachon mashg‘ulotni birga tayyorlaymiz?” singari savollar orqali nazorat qilishga o‘tishning vaqti yetdi. Aynan shunday yondoshuv ta'lim jarayonlariga ota-onalarning ishtirokli nazoratini ta'minlab beradi va ta'lim sifatini oshirishga yo‘l ochadi.

Madaniyat muassasalaridagi jamoat nazorati ustoz-shogird tizimini samarali yo‘lga qo‘yishda xam namoyon bo‘ladi. Bunda yangi ishga kelgan xodimlarni chuqur bilim va malakaga ega bo‘lgan ustozlarga biriktirib qo‘yish hamda ularning kasbiy rivojlanish dinamikasini jamoatchilik nazorati ostiga olish kutilgan samarani beradi. Zero, biriktirilgan har bir ustoz-shogird guruxlari dastavval birhildagi samara bilan ishlamaydi. Jamoatchilik nazorati tomonidan aniqlangan mavjud xolatlarning ko‘pchilik e'tiboriga yetkazilishi orqada qolayotgan har bir ustoz va shogird guruhlarini beixtiyor harakatga soladi.

Madaniyat muassasalarining mahalla bilan hamkorlikdagi jamoat nazorati ijtimoiy va badiiy ijodiyot rivojiga kuchli turtki beradi. Prezidentimiz mahalla institutiga doimiy ravishda e'tibor qaratib, uning faoliyat doirasini yanada kengaytirish zarurligini qayd eddilar. O‘zbekiston konstitutsiyasining 21 yilligiga bag‘ishlangan tadbirda qilgan ma'ruzalarida: “Bugun oldimizda turgan demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish vazifasi haqida gapirar ekanmiz, eng avvalo davlat hokimiyati faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratining yahlit tizimini tashkil qilish, buning uchun huquqiy normalarni mustahkamlash, kerak bo‘lganda, maxsus qonunlarni qabul qilish lozim” deb ta'kidladilar.

Ma'lumki mahalla bugungi kunda hududdagi madaniy, ijtimoiy-ma'naviy muhitni tarkib toptirishga ustuvor masala sifatida alohida e'tibor berib keldi. Bu borada muayyan yutuqlarga erishildi. Xususan, oilalardagi ajralishlar, kollejni tugatmasdan turib erta turmushga uzatishlar, maxallalarimizga turli yot g‘oyalarning kirib kelish xolatlari keskin kamaydi. Endigi vazifa esa xududdagi barqarorlashgan ijtimoiy-ma'anaviy muxitni asrashgina bo‘lib qolmasdan, aholi madaniyatini yuksaltirish, ularni yalpi faollashtirish, bunyodkorlik ishlariga yanada kengroq safarbar qilish, madaniy ma'naviy yuksalish imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratdir.

Mahalla doirasida jamoatchilik nazorati fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlaridagi turli yo‘nalishlardagi komissiyalar ishi orqali ro‘yobga chiqariladi. Gap ana shu komissiyalar ishini har tamonlama jonlantirish va tizimli yo‘lga qo‘yish ustida bormoqda. Ma'lumki, hayotda odamlar turli muammo va tashvishlar og‘ushida yashaydi. Aksariyat ko‘pchilik o‘z muammolarini bilsada, ammo uning yechim yo‘llaridan bexabar bo‘ladi. Mahalladagi jamoatchilik nazorati turli muammoviy vaziyatlardan odamlarni chiqaza olishi bilan, ya'ni, odamlarga foydaliligi bilan ajralib turadi.

Ma'lumki, respublikamiz aholisining 50 foizi o‘zini o‘rta sinfga mansub, deb baholaydi. Xususan, Toshkent, Namangan, Samarqand, Buxoro singari yirik shaharlarda xususiy tadbirkorlik, savdo-tijorat, ishlab chiqarish hamda xizmat sohalarida mashg‘ul bo‘lgan o‘n minglab yuqori darajada ta'minlangan oilalar uchun, oilani maishiy jihatdan boshqaruvchi, yosh bolalar uchun enaga, fan va badiiy ijodiyotni o‘zlashtirishga yordam beruvchi repititorlar juda juda zarurdir. Bugungi tez o‘sib borayotgan ma'naviy intelektual ehtiyojni esa madaniyat muassasalari, maktab, kolejlardagi fan va ijod to‘garaklari to‘la ravishda ta'minlab bera olmayotir. O‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Navoiy, Andijon shaharlaridagi har uch oilaning biri o‘z farzandlarini turli to‘garaklarda shug‘ullantirish hoxishlari mavjudligini bildirdilar. Shu boisdan ham, mahallalardagi jamoat nazorati nafaqat kam ta'minlangan oilalarni moddiy jihatdan o‘rta darajaga ko‘tarish ishlarini, balki, yuqori darajadagi ta'minlangan oilalarning ijtimoiy-ma'naviy muammo va ehtiyojlarini yechishda ham amaliy ko‘mak beruvchi institutga aylanishi taqoza etilmoqda. Shu boisdan ham, O‘zbekiston Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan yakka tartibda faoliyat yurituvchi enaga, repititor, ijodiyot turlari bo‘yicha konsultant-madaniyat xodimi oilani maishiy jihatdan boshqaruvchi singari individual tarzdagi mehnat faoliyati turlarini belgilangan tartibda rasmiylashtirishi zarurligini bugungi farovonlashayotgan turmushimiz talab etmoqda. Demak jamoatchilik nazorati nafaqat bajarilayotgan ishlar sifatini nazorat etish, balki, foydalanilmayotgan imkoniyatlarni ishga solib yuborishni ham nazarda tutadi. Madaniyat va san'at sohasini rivojlantirish bo‘yicha jamoatchilik nazorati ishlarini faollashtirishda “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining o‘rni va roli ham kattadir. Ma'lumki, yoshlar o‘z tabiatlariga ko‘ra maksimalizmga, ya'ni, xar qanday ishni tez, yuksak sur'atlarda bajarishga moyil bo‘ladilar. Yoshlarning aynan shu tabiati jamoatchilik nazorati natijaviyligini ta'minlashi, ijtimoiy ijodiyotni faollashtirish davlat idoralaridagi byurokratik xolatlarga barham berishi, ayrim rahbarlarning oyog‘i yerdan uzilganligi xolatlarini tanqid ostiga olishi tarzida samarali namoyon bo‘ladi. Shu narsaga e'tibor berish kerakki, jamoatchilik nazoratini hammani baravar qo‘llab-quvvatlash yoki odamlarni davlat organlari ta'siridan ximoyalash, deb tushunmaslik kerak. Jamoatchilik nazorati dastavval hodimlarning to‘g‘ri va halol ishlashi, rahbarlarning maqbul qarorlar qabul qilishi va manfaatlar muvozanatini saqlashiga bo‘lgan ijtimoiy e'tibordir. Jamoatchilik nazorati loqayd, dangasa, hafsalasiz yoxud kasbiy malakasi sust bo‘la turib, o‘z ustida ishlashni hoxlamaydigan odamlarga tarbiyaviy yo‘l bilan ta'sirchan yondasha bilishi jihatidan ham e'tiborlidir. Zero, jamoatchilik nazorati jamoadagi ijtimoiy me'yorlarning tarozisi, to‘g‘ri yo‘lning himoyachisi vazifasini bajarishi bilan ham jamiyatimiz va davlatimizga foydalidir.

Istiqlolimiz davrida, xuddi insoniyat tarixidagi ulug‘ o‘zgarishlar davrida bo‘lgani singari, inson ongi va tafakkuridagi bosh mezonlar-imon, ishonch, to‘g‘rilik, tartibotlarga hurmat so‘zlarining mazmunini ham isloh etishga erishildi. Davlat siyosatida so‘z va ish, maqsad-reja, amaliyot birligi to‘la ta'minlandi. Bugungi kunda odamlar davlat tomonidan belgilanayotgan dastur va rejalar ijrosining albatta bajarilishiga to‘la ishonadilar. Davlat faoliyatiga xos bo‘lgan to‘g‘rilik, adolatlilik, ishchanlik, rejaviy ish tutish xususiyatlari jamiyat, ya'ni, odamlar fe'l-atvori, turmush tarziga ham ko‘cha boshladi.

Sho‘rolar davriga xos bo‘lgan, har qadamda yolg‘on, bir-birini aldash, ikkistandartlilik illatlari o‘rniga to‘g‘riso‘zlik, to‘g‘ri ish tutish, qonunlarga hurmat, insonni e'zozlash fazilatlari mustahkam o‘rnasha boshladi.

Mustaqillik tufayli davlatimiz o‘zini jamoatchilik nazorati ostida bo‘lgan holda faoliyat yuritishni xoxlamoqda. Qachon davlat halqning nazorati ostida bo‘lishini xoxlaydi?. Qachon davlat o‘zini to‘g‘ri yo‘lda ekanligiga, to‘g‘ri ish qilayotganligiga, faoliyati to‘laligicha inson manfaatlariga xizmat qilayotganiga ishonsa. Bugun davlatimizda anashu ishonch qadriyati mustaxkam o‘rnatilgan. Xalqimizning davlatimiz olib borayotgan ishlarga ishonchi esa davlatimizning mamlakatimizni barqaror rivojlantirishiga poydevor bo‘lmoqda.

Jamoatchilik nazorati samaradorligi aynan ana shu sof insoniy fazilatlar-to‘g‘rilik, ishonch, so‘z va ish birligi asosiga quriladi. Mamlakatimizda halollik, ezgulik asosiga quriladigan jamoatchilik nazorati ikki mustahkam poydevorga asoslanib amal qiladi. Bu ikki poydevor bir tomondan istiqlol insoniga xos bo‘lgan to‘g‘rilik, tartibotlarga hurmat, bunyodkorlik, vatanparvarlikdan kuch olsa, ikkinchi jihatdan davlatimiz tomonidan odamlarning yaratuvchanlik faoliyatini olib borishlari uchun barcha huquqiy, iqtisodiy, moliyaviy, ma'naviy imkoniyatlarning to‘la to‘kis yaratib berilganidan quvvatlanmoqda. Davlat faoliyatini nazorat etishdek muqaddas ishda jamiyat tomonidan qo‘llaniluvchi to‘g‘rilik tamoyili mamlakatimizni rivojlangan, demokratik davlatlar qatoridan munosib o‘rin olish jarayonlariga kuch va qanot bag‘ishlaydi.