Ijtimoiy-iqtisodiyot

2.3.1 jadval 

Samarqand viloyatida fermer xo’jaliklarning qishloq xo’jaligi texnikalari 

bilan ta’minlanish 

 

Respublika bo’yicha 

Samarqand viloyati bo’yicha 

Fermer xo’jaliklari soni 

55445 

8388 

Ekin maydoni, ga 

696,3  ming 

527124 ga 

Traktorlar  

11208 

983 

Traktorlar, dona/ming, ga 

16,2 

16,1 

Yuk avtomobillari 

2,5 

1,8 

Izhoh:  Me’yor  bo’yicha  har  1000  gektar  maydonga  14,7  dona  traktorlar  va  16,2  dona  yuk 

mashinalari to’g’ri kelishi kerak. 

 

Manba: Samarqand viloyat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlari 

Chorvachilikka  ixtisoslashgan  ko’pchilik  fermer  xo’jaliklarida  chorva 

mollarini saqlash va parvarishlash uchun maxsus binolar, yem-xashak, mahsulotlar 

va  moddiy  resurslarni  saqlash  uchun  maxsus  omborlar,  texnika  vositalarini 

saqlaydigan 

yopiq 

saroylar 

yetishmaydi. 

Fermer 

xo’jaliklarining 

---

48 

 

mexanizatsiyalashganlik  darajasi  past  darajada.  Buning  ustiga  bu  binolarni 

qurilishi loyihalashtirish talabiga javob bermaydi. 

Bu  ko’rsatgichlar  hozircha  respublikamizda  fermer  xo’jaliklarining  qishloq 

xo’jalik  texnikalari  bilan  ta’minlanish  darajasi  ancha  pastligini  ular  o’z  moddiy-

texnik bazasiga tayanib zarur agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida bajara olmasligini 

ko’rsatadi  hamda  davlat  tomonidan  moddiy-texnika  ta’minoti  ko’rsatish  sohasida 

maqsadli  dasturlar  asosida  zarur  chora  tadbirlarni  ishlab  chiqish  va  amalgam 

oshirish zarurligini taqazo etadi. 

Fermer  xo’jaligi  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirish  ko’p  jihatdan 

zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan qurollanishga bog’liq bo’lib bormoqda 

va  bu  holat  fermer  xo’jaliklarini  moddiy-texnika  vositalari  bilan  ta’minlash 

yo’nalishlarini takomillashtirish bilan uzviy bog’liqdir. 

Fermer  xo’jaliklarini  moddiy-texnika  resurslari  bilan  ta’minlash  tizimini 

quyidagilar bilan izohlash mumkin: 

- moddiy-texnika 

resurslari  yetkazib  berish  bilan  shug’ullanuvchi 

korxonalarning tumanlar miqyosida monopol yakka hokimligi (mineral o’g’itlar va 

YoMM  bo’yicha)  va  ular  tomonidan  taklif  etilayotgan  resurslar  baholarning 

qimmatligi; 

- yangitdan  tashkil  topayotgan  ko’pchilik  fermerlarning  moddiy  resurslar 

sotib  olish  uchun  o’z  mablag’lari  yetishmasligi  va  banklar  tomonidan  aylanma 

mablag’larni  to’ldirishga  beriladigan  qisqa  muddatli  kreditlar  olish  shartlarini 

murakkabligi; 

- davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladigan hosili uchun oldindan beriladigan 

bo’nak  pulining  (transh)  fermerlar  tomonidan  mustaqil  ishlatish  imkoniyati 

yo’qligi; 

- moddiy-texnika resurslari bozorida kuchli raqobat muhiti mavjud emasligi; 

 

Moddiy-texnika  resurslari  ta’minotida  hamon  ixtisoslashgan  korxonalar 

hissasi  yuqori  bo’lib,  xususiy  sektor  korxonalari  hali  yaxshi  taraqqiy  etmagan. 

Qolaversa,  mineral  o’g’itlar  va  yoqilg’i  materiallar  bozorini  monopoliyadan 

chiqarish va erkinlashtirish choralarini amalga oshirish talab etiladi. 

---

49 

 

 

Fermer xo’jaliklarining moddiy-texnika resurslari tarkibida qishloq xo’jaligi 

texnikalari  va  mashinalar  muhim  rol  o’ynaydi.  Fermer  xo’jaliklarining  bir 

maromga  faoliyat  ko’rsatishi  uchun  yer  haydash,  ekinlarga  ishlov  berish, 

yetishtirilga  hosilni  o’rib-yig’ishtirib  olish  va  tashish  uchun  ular  ixtiyorida  hech 

bo’lmaganda  bittadan  universal  traktorlar  (barcha  tirkama  va  moslamalar  bilan) 

bo’lishi maqsadga muvofiq. 

 

Chunki, qishloq xo’jaligi ekinlarini yetishtirish texnologiyasining ko’pchilik 

jarayoni texnika vositalari yordamida amalga oshiriladi. 

Fermer  xo’jaliklarida  mavjud  traktorlar  va  boshqa  qishloq  xo’jaligi 

mashinalari  xo’jaliklarning  tabiiy  ishlab  chiqarish  sharoitlari  va  ixtisoslashuv 

darajasiga  mos  kelishi  kerak.  Faqat  shundagina  mavjud  texnika  vositalarini  yil 

davomida  optimal  band  bo’lib  turishini  ta’minlash  va  ularning  unumdorligini 

oshirish mumkin. 

Hozirgi kunda fermer xo’jaliklari quyidagi yo’llar bilan texnika vositalarini 

sotib olishga bo’lgan ehtiyojlarini qidirishlari mumkin: 

1.  Bevosita  ishlab  chiqaruvchi  zavodlardan  yoki  vositachi  ta’minot 

korxonalari orqali yangi texnikalarni sotib olish. 

2.  Qishloq xo’jaligi texnikalarini lizing asosida olish. 

3.  Korxona  va  tashkilotlarning  eskirgan  texnika  vositalarini  balans 

qiymatida yoki kimoshdi savodosida sotib olish. 

 

Ko’pchilik  fermer  xo’jaliklari  o’z  texnika  vositalariga  ega  bo’lishni 

xohlaydilar.  Buning  afzallik  tomonlari  shundaki,  fermerlar  ekinlarni  belgilangan 

agrotexnika  muddatlarida  va  o’zi  xohlagandek  sifatli  ishlov  berish  imkoniyatiga 

ega bo’ladi. 

 

Agar 

respublikamizda 

faoliyat 

ko’rsatayotgan 

aksariyat 

fermer 

xo’jaliklarining  yer  maydonlari  hajmi  kichikligini  e’tiborga  oladigan  bo’lsak 

(o’rtacha 22,0 ga yer maydoni) ularni texnika vositalari bilan ta’minlashda o’ziga 

xos bo’lgan davlat siyosatini ishlab chiqish lozimligini ko’ramiz. 

 

Fermer  xo’jaliklarining  bundan  buyon  barqaror  sur’atlar  bilan  rivojlanib 

borishiga  shart-sharoitlar  yaratish  uchun  respublika  miqyosida  ularni  texnik, 

---

50 

 

vositalari bilan ta’minlash borasida yirik tadbirlarni amalga oshirish lozim bo’ladi. 

Bunda eng avvalo respublikaning ichki imkoniyatlariga tayangan holda, kichik va 

o’rta quvvatli traktorlar va mashinalarni seriyali ishlab chiqarish dolzarb masalaga 

aylanmoqda. 

 

Qishloq 

xo’jaligini  texnika  vositalari  bilan  ta’minlash  tizimini  amalga 

oshirish jarayonida quyidagilarga e’tiborni qaratish maqsadga muvofik: 

1.  Ishlab  chiqarilishi  mo’ljallanayotgan,  sinov  texnika  vositalari,  tizimida 

kichik  hajmli  fermer  xo’jaliklari  uchun  mo’ljallangan  traktorlar  va  mashinalar 

turlarining bo’lishi. 

2.  Fermerlar uchun mo’ljallangan kichik va o’rta quvvatli traktorlarni ko’p 

jarayonlarni bajarishga (universal traktorlar) moslashtirish. 

3.  Texnika  vositalarining  narxlarini  arzonlashtirish  imkoniyatlarini  qidirib 

topish va bunda birinchi navbatda davlatning ko’magiga tayanish. 

4.  «O’zqishloqxo’jalikmashholding» 

birlashmasi  tomonidan  qishloq 

xo’jaligiga  yetkazib  berilayotgan  texnika  vositalariga  qo’shilgan  qiymat  solig’ini 

qo’llamaslik. 

 

Qishloq  xo’jaligi  texnikalarining  narxlari  yuqori  bo’lgan  hozirgi  sharoitda 

fermer  xo’jaliklarini  texnika  vositalari  bilan  ta’minlashning  istiqbolli 

yo’nalishlaridan biri sifatida lizingni e’tirof etish mumkin. 

 

O’zbekistan  Respublikasining  1999-yil  14-apreldagi  «Lizing  to’g’risida»gi 

qonunga muvofiq: «Lizing ijara munosabatlarining alohida turi bo’lib, u bir taraf 

(lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchini) topshirig’iga binoan uchinchi 

tarafdan  (sotuvchidan)  haq  evaziga  egalik  qilish  va  foydalanish  uchun  lizing 

shartnomasida belgilangan shartlarda berib qo’yish maqsadida  mol-mulkni (lizing 

obyektini) oladi». 

 

Lizing oluvchi sub’yektlar (sh.j. fermer xo’jaliklari) uchun uning afzalliklari 

quyidagilarda ko’rinadi: 

-  sotib  olinayotgan  texnikaning  umumiy  qiymatini  bir  paytning  o’zida 

emas, uzoq muddat davomida bo’lib-bo’lib to’lash imkoniyati tug’iladi; 

---

51 

 

-  bir vaqtning o’zida ham zamonaviy texnika va texnologiyalar jalb qilish 

mumkin, ham ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirish mumkin bo’ladi; 

-  texnika  va  uskunalar  uchun  lizing  to’lovlari  ularni  ishlatish  natijasida 

olinadigan daromad xisobidan to’lanadi; 

-  texnika  va  uskunalarni  to’liq  qiymati  bo’yicha  naqd  pulga  sotib 

olinmasligi  aylanma  mablag’larni  to’ldirish  hamda  boshqa  ehtiyojlar  uchun 

mablag’larni ozod qilish imkonini beradi; 

-  lizingga olingan texnika vositalari nuqsonlari kafolatli muddat; 

-  davomida lizing beruvchi tomonidan bartaraf etiladi; 

-  traktor  va  o’rim-yig’im  texnikasi  qiymatining  15  foizi  avans  sifatida 

mashina-traktor parklarining hududiy birlashmalari, qishloq xo’jaligi shirkatlari va 

fermer xo’jaliklari tomonidan o’z mablag’lari hisobiga to’lanadi; 

-  traktorlar 

va 

o’rim-yig’im 

texnikasining 

85 

foizi 

«O’zqishloqxo’jalikmashlizing»  kompaniyasi  tomonidan  ijra  O’zbekistan 

Respublikasi  Moliya  Vazirligi  huzuridagi  «Qishloq  xo’jaligini  texnika  bilan 

ta’minlashni  davlat  tomonidan  qo’llab-quvvatlash  jamg’armasi  qarz  asosida 

beradigan mablag’lar hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadi. 

 

Bunda  «O’zqishloqxo’jalikmashlizing»  qishloq  xo’jaligi  shirkatlari  va 

fermer  xo’jaliklarining  talabnomalari  asosida  joriy  yil  uchun  lizingga  beriladigan 

texnika  miqdorining prognoz ko’rsatkichlarini  ishlab chiqadi  va  Moliya  Vazirligi 

huzuridagi Jamg’armaga texnika vositalari qiymatining 85 foizini moliyalashtirish 

uchun buyurtmalar kiritadi. 

«O’zqishloqxo’jalikmashlizing»  jamg’arma  bergan  kafolat  xatlari  orqali 

«O’zqishloqxo’jalikmashxolding»  kompaniyasiga  qarashli  zavodlarga  buyurtma 

beradi va lizingga oluvchi to’lagan texnika qiymatining 15 foizi hamda jamg’arma 

tomonidan  moliyalashtiriladigan  mablag’lar  (texnika  qiymatining  85  foizi) 

hisobidan texnikalarga pul o’tkazadi.  

Tayyor  bo’lgan  texnikalar  lizing  oluvchilarga  quyidagi  shartlar  bilan 

yetkaziladi: 

---

52 

 

-  lizing  oluvchilarga  texnikani  lizing  shartnomasining  butun  davri  uchun 

mulkiy  tavakkalchiliklardan  «O’zagrosug’urta»da  sug’urtalanganini  tasdiqlovchi 

sug’urta polisi mavjud bo’lganda berish; 

-  lizing  kompaniyasi  daromadi  (marjasi)ning  imtiyozli  stavkasi  Markaziy 

bank qayta moliyalash stavkasining 50 foizidan yuqori bo’lmasligi; 

-  lizing muddati 7 yildan iborat bo’lishi.  

 O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2002  yil  28  avgustdagi  «Lizing 

faoliyatini  rivojlantirishni  yanada  rag’batlantirish  chora-tadbirlari  to’g’risida»gi 

farmoni bilan 2002 yilning 1 sentyabridan boshlab: 

-  lizing to’lovlari qushilgan qiymat soligidan; 

-  lizing  oluvchi  xo’jaliklar  lizingga  berilgan  mol-mulkka  soliq  to’lashdan 

lizing shartnomasi muddatida ozod qilindi. 

 

Hozirgi kunda fermerlarning texnikaga bo’lgan talabini qondirishda eng 

istiqbolli  variant  bu  fermerlarning  texnikadan  o’zaro  hamkorlikda  foydalanish 

bo’yicha  uyushib  faoliyat  ko’rsatishidir.  Agar  fermerning  xo’jaligidagi  ishlab 

chiqarish  hajmi  texnika  vositalariga  yakka  holda  egalik  qilish  uchun  imkon 

bermasa  (ishlab  chiqarish  hajmi  kichikligidan  texnika  saqlash  harajatlari  o’zini 

oqlamaydi), bir necha fermerlar o’zaro uyushib qimmat turadigan unumli texnikani 

sotib olishi va birgalikda ishlatishi mumkin. Buning afzallik tomonlari ko’p bo’lib 

uni quyidagilarda ko’rish mumkin:  

-  har  bir  fermer  xo’jaligi  ishlab  chiqarish  jarayonida  qo’llanilishi  zarur 

bo’lgan  bir  necha  xil  texnika  vositalarini  sotib  olish  zaruriyatidan  qutuladi,  bu 

bilan ular  texnika xarid  qilishda tejamga  erishadilar  va  ularni ekspluatasiya  qilish 

bilan bog’liq xarajatlarni o’zaro taqsimlaydilar; 

-  qishloq xo’jaligida ba’zi bir texnika vositalaridan juda qisqa muddatlarda 

foydalanilishi  tufayli  alohida  bir  fermer  uchun  kombaynga  o’xshagan  sanoqli 

kunlarda ishlatiladigan bu xil texnikalarni sotib olish va saqlash samarali emas; 

-  fermer  xo’jaliklarini  qishloq  xo’jaligi  texnikalarining  zarur  turlari  bilan 

jihozlash ishlari tezlashadi; 

---

53 

 

-  texnikadan  birgalikda    foydalanish  mashinalarni  ish  bilan  bir  maromda 

band  etish  orqali  ulardan  oqilona  foydalanishga,  kichik  va  o’rta  xo’jalikda  ham 

ishlab chiqarishni to’liq mexanizasiyalashtirishga olib keladi.    

 

Ammo  bunda  fermerlar  orasida  o’zaro  ishonch  bo’lishi  va  texnikadan 

birgalikda  foydalanish  jarayoni  turli  ixtiloflarni  kelitirib  chiqarmasligi  kerak. 

Bizning  respublikamizda  fermer  xo’jaliklarining  texnikadan  hamkorlikda 

foydalanishi  bo’yicha  yetarli  tajribalar  to’planmagan.  Ammo,  fermer 

xo’jaliklarining  rivojlanib  borishi  bilan  yaqin  kelajakda  ular  orasidagi  hamkorlik 

aloqalari  kuchayib  borishi  kutiladi.  Shuni  hisobga  oladigan  bo’lsak,  fermer 

xo’jaliklarining  texnika  vositalariga  bo’lgan  talabini  qondirishda  bunday 

hamkorlik eng istiqbolli yo’nalishlardan biri bo’lishi mumkin. 

 

Fermer xo’jaliklarining aylanma moddiy-texnika vositalariga bo’lgan talabini 

qondirish  yo’nalishlarini  takomillashtirish  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 

Xususan,  mineral  o’g’itlar,  yonilg’i-moylash  materiallari,  ehtiyot  qismlar  va 

urug’lik  kabi  resurslar  bilan  o’z  vaqtida  ta’minlanmaslik  ishlab  chiqarishning 

yakuniy natijasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 

 

Keyingi  yillarda  fermer  xo’jaliklarini  moddiy-texnika  resurslari  bilan  o’z 

vaqtida  ta’minlashga  eng  ko’p  to’siq  muammolardan  biri  buning  uchun  zarur 

bo’lgan mablag’larning yetishmasligidir.  

Davlat  ehtiyojlari  uchun  paxta  va  don  yetishtirayotgan  fermer  xo’jaliklari 

O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  1998  yil  31  dekabrdagi  UP-2165-sonli 

farmoniga  muvofiq    davlat  buyurtmasi  hajmidagi  yetishtirayotgan  mahsuloti 

qiymatining    50  foizi  miqdorida  Moliya  Vazirligining  «Davlat  ehtiyojlari  uchun 

xarid  etiladigan  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlari  bilan  hisob-kitob  qilish 

jamg’armasi»  mablag’lari  hisobidan  avans  puli(transh)  olish  imkoniyatiga  ega. 

Buning  ijodiy  tomoni  shundaki,  fermer  xo’jaliklari  mahsulot  yetishtirish  uchun 

zarur bo’ladigan aylanma mablag’larni yuqori foiz stavkalarida tijorat banklaridan 

qarzga olishga majbur bo’lmaydi. 

Ammo,  transh  orqali  beriladigan  mablag’ni  erkin  tasarruf  etish  imkoniyati 

yo’qligi  (transh  mablag’i  mahalliy  hokimiyat  nazorati  ostida  faqat  belgilangan 

---

54 

 

tartibda  MTPlar,  «O’zneftmahsulot»,  «O’zbekenergiya»  va  «O’zqishloqxo’jalik-

kimyo» kabi korxonalarga o’tkazilishi) undan samarali foydalanish imkoniyatlarini 

yo’qqa  chiqaradi.  Ushbu xizmat  turlaridan  foydalanmagan  fermerlar  yoki boshqa 

muqobil variantlardan foydalangan fermerlar transh mablag’larini ishlatishda katta 

to’siqlarga duch keladi.  

 

Qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishi  davomiyligi  muddatida,  tegishli 

mahsulotlar  uchun  davlat  tomonidan  yakuniy  hisob-kitoblar  amalga  oshirilgunga 

qadar,  ammo  18  oydan  ortiq  bo’lmagan    muddat  bilan  davlat  ehtiyojlari  uchun 

xarid  etiladigan  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlari  qiymatining  50  foizi  miqdorida 

beriladi.  Kredit  hisobidan  quyidagi  moddiy  resurslarni  xarid  etishga  ruxsat 

berilgan: 

- mineral o’g’itlar va o’simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari; 

- yonilg’i-moylash materiallari; 

- elektr energiyasi; 

- MTP (muqobil MTPlarni ham hisobga olib), qishloq xo’jaligi shirkatlari va 

boshqa  korxonalarning  texnik  va  ehtiyot  qismlar  bilan  ta’minlash  xizmatlari 

uchun; 

- plyonka ostida paxta ekish uchun plenkalar. 

 

Moddiy  resurslarni  moliyalashtirishning  bu  turi  fermerlar  uchun  transhga 

nisbatan  manfaatli  bo’lishiga  qaramay,  kredit  uchun  garov  summasini  ta’minlash 

og’irligidan  hamda  xo’jalik  yuqorida  keltirilgan  moddiy  resurslar  va  xizmat 

turlarini  MTPlar,  «O’zneftmahsulot»,  «O’zbekenergiya»  va  «O’zqishloqxo’jalik-

kimyo»  korxonalaridan  emas  boshqa  muqobillardan  foydalanib  ta’minlaganda 

imtiyozli kreditni mustaqil ishlatish imkoni cheklab tashlanganidan yetarli samara 

berishi mushkul. 

 

Fermer xo’jaliklarining moddiy-texnik resurslar bilan ta’minlash va ulardan 

samarali foydalanish yo’llari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 

-  moddiy-texnik  resurslarni  moliyalashtirishning  zamonaviy  bozor 

iqtisodiyotiga mos keluvchi turli shakllarini (lizing, faktoring, veksel, tovar krediti, 

fyuchers, overdraft va boshqa.) vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanish; 

---

55 

 

-  moddiy-texnik resurslar baholarini davlat tomonidan tartibga solish; 

-  fermerlarning 

qishloq  xo’jaligi  texnikalari  va  mashinalaridan 

hamkorlikda (kooperasiya asosida) foydalanishi; 

-  moddiy-texnik  resurslardan  oqilona,  samarali  foydalanish,  chiqimsiz  va 

resurs tejovchi texnologiyalardan foydalanish; 

-  ishlab  chiqarishni  to’liq  bandlilik  va  to’liq  hajmli  ishlab  chiqarish 

tamoyillar asosida tashkil etish; 

-  ishlab chiqarishga intensiv texnologiyalar tizimini joriy etish. 

 

 

Fermer  xo’jaligini  moddiy-texnik  resurslari  bilan  talab  darajasida 

ta’minlashga  katta  e’tibor  berilmoqda.  Bu  sarflanadigan  mehnat  hamda  mablag’ 

harajatlari  kamayishi,  mehnat  unumdorligi  yuksalib,  foyda  summasi  ko’payishi 

uchun  imkoniyat  yaratadi.  Fermer  xo’jaligini  moddiy-texnika  vositalari  bilan 

ta’minlash  va  undan  foydalanish  jarayonini  bilishni  tab  etadi.  Shning  uchun 

quyidagi ko’rsatgichlardan foydalanish mumkin.