Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти

3.2. Urgut tumani xo`jaliklarida tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligining hozirgi holati va dinamikasi.
Inson mehnati, yer, suv, mehnat vositasi va mehnat predmeti qishloq xo’jaligida mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi zaruriy sharoit va omillardir, binobarin uning resurslaridir. Demak, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari–mehnat, yer, suv va moddiy resurslar -qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish jarayonida foydalaniladi va uning potensialini tashkil etadi.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari, sifat jihatdan bir-biridan farqqilsa ham, ularning bir qator umumiy tomonlari mavjud:

-ishlab chiqarish jarayonida qatnashishning potensial imkoniyatlariga va ularni iste’mol qilishning unumli xarakteriga ega. Mos ravishda, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari ishlab chiqarish jarayoniga kirmaguncha alohida-alohida bo’ladi. Jarayon boshlangandan keyin birlashadi;

- jamiyat iqtisodiy rivojlanishining har bir etapida hajm va tarkib jihatdan chegaralanish xarakterlidir; Demak, xulosa shuki, mahsulot yaratishda qatnashadigan elementlarning hammasi ham, ishlab chiqarish resurslari bo’lavermaydi. Misol uchun, havo ishlab chiqarish jarayonida bevosita va aktiv qatnashadi, lekin u iqtisodiy ma’noda ishlab chiqarish resursi hisoblanmaydi, chunki u nazariy hamda amaliy jihatdan olganda chegaralanmagan. Shu bilan birga, har bir ma’lum davrda ishlab chiqarish resurslarining chegaralanganligi, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi darajasini, absalyut emas balki nisbiy jihatdan xarakterlaydi. Ishlab chiqarish resurslarning nisbiy chegaralanganligi, ba’zi hollarda kamyobligi, bir tomondan, ulardan ancha intensiv va samarali foydalanishni, boshqa tomondan bir resursni boshqa resurs bilan almashtirish, ularning bir-birini o’rnini qoplash imkoniyati zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yerlarning unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishga kompleks mexnizasiya va avtomatlashtirishni qo’llash mehnat resurslari va boshqalar kamyobligini to’ldirishga yordam beradi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarish jarayoni ishlab chiqarish resurslarini iste’mol qilish bilan xarakterlanadi. Bu esa ularni takror ishlab chiqarish lozimligini bildiradi. Har bir resurs turiga mos ravishda ma’lum takror ishlab chiqarish manbai mos keladi. Masalan, mehnat resurslarining manbai mehnatga yaroqli aholi, asosiy vositalarining manbai - kapital mablag’lar, moddiy oborot vositalarining manbai - mahsulot sotishdan tushadigan pul va boshqalar.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda muhim omil mehnat resurslaridir. Shuning uchun jami ishlab chiqarish qurollari ichida, eng qudratli ishlab chiqaruvchi kuch ishchilarning o’zi. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari qishloq xo’jalik ishlab chiqarishda ishtirok etish qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar to’plamini ifodalaydi.

Lekin qishloq xo’jaligida mehnat resurslarining, inson mehnatining roli qanchalik buyuk bo’lmasin uni tabiat kuchlari bilan almashtirib bo’lmasligi, jumladan yer resurlarisiz ro’yobga chiqmasligini bildiradi. Qishloq xo’jaligi yer resurslari deganda, qishloq xo’jalik tovar ishlab chiqaruvchilari qishloq xo’jalik mahsulotini ishlab chiqarish uchun xususiy mulk sifatida, egalik qiluvchi va foydalanuvchi yer maydonlari tushiniladi.Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning moddiy asosi sifatida yer resurslari ishlab chiqarishning umumiy omili bo’lib, tarmoqdagi boshqa ishlab chiqarish resurslarini birlashtirish uchun moddiy baza hisoblanadi. Chunki yer qishloq xo’jaligida bosh ishlab chiqarish vositasi hamda mehnat predmeti hisoblanadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, quyida Urgut tumani fermer xo`jaliklarida tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qildik. Bunda birinchi navbatda yer resurslaridan foydalanish samaradorligiga to`xtalib o`tamiz(6-7-jadvallar)

6-jadval

Fermer xo`jaliklarida yer maydonlaidan foydalanish koeffisiyenti tahlili

T/r	Ko`rsatkichlar	2010 yil	2011 yil	2012 yil	2012-yilda 2010-yilga nisbatan o`zgarishi
					+, -	%
1	Jami yer maydoni	27117,9	28517,8	29420	2302,1	8,5
2	Qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar	26239	27626	28500	2261	8,6
3	Ekin maydoni	21880	22744	24095	2215	10,1
4	Haydaladigan yerlar	21627	22567	23649	2022	9,3
5	Yer resurslaridan foydalanish koeffisiyenti	1,20	1,21	1,18	-0,02	-1,4
6	Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish kоeffitsiеnti	0,82	0,82	0,83	0,01	0,7

Urgut tumani qishloq va suv xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari
6-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, tuman fermer xo`jalikarining qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yer maydonlari tahlil qilingan yillarda o`sib brogan. Jumladan, qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar 2261 gektrarga, ekin maydonlari 2215 gektarga va haydaladigan yerlar 2022 gektarga oshgan. Haydaladigan yerlarning qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarga nisbatan ko`proq o`sishi natijasida yer resurslaridan foydalanish koeffisiyenti 2012-yilda 1,18 ni tashkil etib 2010-yilga nisbatan 0,02 punktga pasaygan bo`lsa, qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish kоeffitsiеnti 0,01 punktga oshgan.

7-jadval

Fermer xo`jaliklarida ekin maydonlaridan foydalanish samaradorligi tahlili

T/r	Ko`rsatkichlar	2010 yil	2011 yil	2012 yil	2012-yilda 2010-yilga nisbatan o`zgarishi
					+, -	%
1	Ekin maydoni	21880	22744	24095	2215	10,1
2	Yalpi tushum, mln.so`m	48392,3	57003,4	71352,8	22960,5	47,4
3	Jami xarajat, mln.so`m	39425,1	47614,5	61639,4	22214,3	56,3
4	Foyda, mln.so`m	8967,2	9388,9	9713,4	746,2	8,3
5	Bir gektar yerga qilingan xarajat, ming so`m	1801,9	2093,5	2558,2	756,3	42,0
6	Bir gektar yerdan olingan daromad, ming so`m	2211,7	2506,3	2961,3	749,6	33,9
7	Bir gektar yerdan olingan foyda, ming so`m	409,8	412,8	403,1	-6,7	-1,6
8	Rentebellik darajasi, %	22,7	19,7	15,8	-7,0	x

Urgut tumani qishloq va suv xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari
Jadval ma`lumotlariga ko`ra, fermer xo`jaliklarida 2012-yilda jami 24095 gektar maydonda qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtirilgan. Bunda yetishtirilgan hosildan yalpi tushum 71352,8 mln.so`mni tashkil etib, 2010-yilga nisbatan 22960,5 mln.so`m yoki 47,4 %ga oshgan bo`lsa, olingan foyda 9713,4 mln.so`mni tashkil etib 2010-yilga nisbatan, 746,2 mln.so`mga oshgan. Fermer xo`jaliklarida qilingan harajatlar esa 22214,2 mln.so`mga yoki 56,3 %ga oshgan.

Natijada bir gektar yerga qilingan xarajat 20102-yilda 2010-yilga nisbatan 756,3 ming so`mga yoki 42,0% ga oshgan. Bir gektar yerdan olingan daromad 749,6 ming so`mga oshishi esa, y`ani xarajatga nisbatan kam o`sishi bir gektar yerdan olingan foydani 6,7 ming so`mga kamaytirgan.

Yer resurslari bilan bir qatorda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida muhim omil bo’lib suv resurslari hisoblanadi. Suv uglekisliy gaz bilan organik moddalar hosil bo’lish fotosintez jarayonida qatnashib, o’simlik organizmi uchun material hisoblanadi. Bundan tashqari, suv ozuqa moddalarni eritadi va ularni o’simlik tomonidan o’zlashtirishni amalga oshiradi, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi shakllanishiga imkoniyat yaratib beradi.

Quyidagi 8- jadvalda tuman fermer xo`jaliklarining o`simlikchilik mahsulotlari yetishtirish uchun sarflangan suv sarfi dinamikasi keltirdik.

8-jadval

Urgut tumani fermer xo`jaliklari buyicha sarflangan suv miqdori

	Ko’rsatkichlar	2010-yil	2011-yil	2012-yil	2012-yilda 2010-yilga nisbatan o’zgarish
					+/-	%
1.	Jami sug’oriladigan maydon, ga	21284	21984	22867	1583	107,4
2.	Olingan suv, mln.m^3	109,3	113	118	8,7	108,0
3.	O’rtacha 1 ga maydonga sarflangan suv miqdori, m^3/ga	5135,3	5140,1	5160,3	25,0	100,5

Urgut tumani qishloq va suv xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari
Jadval ma`lumotlariga ko`ra, sug`oriladigan maydonlar 2012-yilda 22867 getarni tashkil etib, 2010-yilga nisbatan 1583 gektarga yoki 7,4 foizga oshgan. Sug`oriladigan maydonlarning o`sishi hisobiga olingan suvlar hajmi ham oshib brogan, ya`ni 2012-yilda, 2010-yilgan nisbatan 8,7 mln.m³ yoki 8 %ga oshgan. Buning natijasida o`rtacha 1 gektar maydonga sarflangan suv hajmi 25 m3 ga oshgan. Bundan ko`rinib turibdiki, fermer xo`jaliklarida qishloq mahsulotlari yetishtirish uchun o`rtacha suv sarfi oshgan.

9-jadval

Urgut tumani fermer xo`jaliklarining o`simlikchilik mahsulotlari yetishtirish uchun sarflangan suv miqdori

T/r	Ekin turlari	2010-yil			2011-yil			2012-yil			2012-yilda 2010-yilga nisbatan o`zgarishi
		Maydoni, ga	1 gektarga sug`orish sarfi, m3	Jami suv sarfi, ming m3	Maydoni, ga	1 gektarga sug`orish sarfi, m3	Jami suv sarfi, ming m3	Maydoni, ga	1 gektarga sug`orish sarfi, m3	Jami suv sarfi, ming m3	Maydoni, ga	1 gektarga sug`orish sarfi, m3	Jami suv sarfi, ming m3
1	Boshoqli don	8100	3783	30642	6700	3786	25366	8100	3897	31569	0	114,4	927
	sh.j.dan Bug`doy	6648	3853	25615	6605	3787	25013	7067	3894	27519	419	41	1904
	Arpa	1452	3462	5027	95	3720	353	1033	3921	4050	-419	459	-976
2	Sabzavot jami	640	9800	6272	1364	9419	12847	1364	9397	12818	724	-403	6546
	sh.j.dan pomidor	175	9341	1635	175	9415	1648	175	9371	1640	0	30	5
	piyoz	150	12514	1877	210	12348	2593	210	12476	2620	60	-38	743
	boshqa sabzavotlar	315	8761	2760	979	8791	8606	979	8742	8558	664	-19	5799
3	Kartoshka	265	3867	1025	450	3873	1743	665	3902	2595	400	35	1570
4	Tamaki jami	7597	7826	59454	7597	7844	59588	7254	7880	57158	-343	54	-2296
	sh.j dan Dyubek	1516	7867	11926	1449	7897	11443	990	7882	7803	-526	15	-4123
	Basma	1074	7782	8358	1479	7806	11545	1330	7763	10325	256	-19	1967
	Izmir	5007	7823	39170	4669	7839	36600	4610	7858	36225	-397	35	-2944
	Verjiniya							324	8541	2767	324	8541	2767
5	Uzum	4216	2657	11202	4908	2784	13664	4908	2683	13168	692	26	1966
6	Meva	260	2884	750	260	2946	766	260	2791	726	0	-93	-24
	Jami	21078	x	109345	21279	x	113974	22551	x	118033	1473	x	8688,07

Urgut tumani qishloq va suv xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari

Jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, tuman fermer xo`jaliklarida tahlil qilingan yillarda suv sarfi oshib borgan. Ya`ni 2010-yilda jami 109345 ming m³ suv sarf qilingan bo`lsa, 2012-yilda 118033 ming m3 ni tashkil etib, 8688,07 ming m<sup>3</sup> ga oshgan. Bunda sarflangan suv hajmi sabzavotlar uchun 6546 ming m<sup>3</sup>, kartoshka uchun 1570 mimg m<sup>3</sup>, bug`doy uchun 1904 ming m³ va uzum yetishtirish uchun 1966 ming m³ oshgan bo`lsa, sarflangan suv hajmi tamaki yetishtirish uchun 2296 ming m<sup>3</sup> va meva yetishtirish uchun 24 ming m<sup>3</sup> kamaygan. Bunga sabab qilib ekin maydonlaridagi o`zgarishlarni ko`rsatishimiz mumkin.