Sovun va sovunli eritmalarning xossalari

Sovun polimorfizmi. Sovunlarni ishlab chiqarish, qayta ishlash usullariga ko‘ra ularda bir necha polimorf turlanish sodir bo‘ladi. Ular shakli va kristallarning kattaligi bilan farqlanadi va har xil qattiqlik, zichlik, eruvchanlik, Ter kabi xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Sovunlarda ,, va  polimorf turlanish bo‘lishi aniqlangan.
Tovar holidagi sovunlarda ,, - fazalar aralashmasi aniqlangan.  oson  fazaga aylanadi.
 - modifikatsiya sovunni sekin sovutishda ( 70⁰ C) yoki sovuq sovunga mexanik ishlov berilganda hosil bo‘ladi. Sovunlar  - modifikatsiyada yuqori eruvchanlik, yaxshi ko‘piklanish xususiyatlariga ega. U  va  - fazaga ko‘ra qattiq, nam tortishi kam, kam sarflanadigan bo‘ladi. Tarkibida  - faza bor sovunga ko‘ra, ustida shilimshik qatlam paydo bo‘lmaydi, sovuganda sovun o‘z shaklini saqlab qoladi, yoriq paydo bo‘lmaydi va qatlamlarga ajralib ketmaydi.
 modifikatsiya 70⁰C dan oshiq haroratga chidamli bo‘ladi. Mexanik qayta ishlashda -modifikatsiya -modifikatsiyaga aylanadi. -modifikatsiyadagi sovunning ko‘piklanishi past, erish tezligi baland emas, -fazadagi sovunga ko‘ra yumshoqroq. -modifikatsiya past haroratlarda hosil bo‘ladi (30⁰C).- modifikatsiyadagi sovun  va  fazalar orasidagi o‘rinni egallaydi. Vakuum – quritish uskunasida sovun olinganda, tez quritish natijasida birinchi  -faza paydo bo‘ladi va tezlik bilan -modifikatsiyaga aylanadi. Bu hol vakuum-quritishdan oldin sovun 120-160⁰C gacha qizdirilganda tezlashadi. Mexanik ishlov berish (sovunni ishqalash, aralashtirish, presslash, reshetkali mayda teshiklardan siqib chiqarish) belgilangan sharoitlarda (sovun massasining harorati, zichlashdagi bosim) sovunda - modifikatsiyani ko‘proq hosil bo‘lishiga olib keladi.
Sovun suvli eritmasining fizik-kimyoviy xossalari. Sovun eritmasining tabiati. Sovun eritmasini tabiati to‘g‘risida ikki xil fikr bor. Ba’zi kishilar fikricha sovun eritmalari kolloid ya’ni ikki fazali sistema hisoblanadi. Bu konsentrlangan sovun eritmalarini yuqori qovushqoqligi, eritmaning konsentratsiyasi oshganda qaynash harorati o‘zgarmasligi, kolloid eritmaga xos ekanligidir. Boshqa kishilar hisoblaydiki, sovun eritmalari bir fazali, xaqiqiy yoki molekulyar eritmadir. Buning isboti shundaki elektro‘tkazuvchanlik, gidroliz xossalari borligidir. Sovun eritmalarining kolloid va molekulyar xususiyatlari quyidagicha tushuntiriladi.
Sovunning ko‘pgina xususiyatlari uni molekulasi tuzilishi bilan tushuntiriladi. Sovunning formulasi ikki ya’ni oleofil (moyga moyil, qutbsiz) va gidrofil (suvga moyil, qutbli) qismlardan tashkil topgan.
CH₃-(CH₂)_n – COONa
oleofil gidrofil
Sovunning molekulasini to‘g‘nagichga o‘xshatish mumkin. Tayoqcha molekulani (qutbsiz) qalpoqcha (qutbli) qismi bo‘ladi. Shunday qilib, sovun difil bo‘lib, bu o‘z navbatida uni yuvish qobiliyatini ta’minlaydi. Sovun eritmasining tuzilishi murakkab bo‘lib, bu quyidagilar bilan tushuntiriladi: suvli eritmada sovun gidrolizlanishi natijasida bir vaqtni o‘zida eritmada RCOONa, RCOOH va NaOH lar bo‘ladi. Sovun dissotsiyalanadi.
RCOONa RCOO^- + Na⁺
O‘z navbatida yog‘ kislota ham dissotsiatsiyalanadi.
RCOOH RCOO^- + H⁺
Suvli eritmada sovun va yog‘ kislotalari bo‘ladi va yog‘ kislotasining molekulasi sovun bilan reaksiyaga kirishadi va nordon sovun hosil qiladi.
RCOONa + RCOOH RCOONa ∙ RCOOH
Nordon sovunlar suvda erimaydi. Ular suspenziya tashkil qiladi. To‘yinmagan yog‘ kislotalarining nordon sovunlari yuqori haroratda sovun eritmasida eriydi. Konsentrlangan sovun eritmalarida uglevodorod radikallari bir biriga tortilishi tufayli kationlar assotsiatsiyalanadi, COO^-gruppalar bir biridan uzoqlashadi. Shuning uchun assotsiatlar sfera shakliga kiradi. Ularni ionli mitsella deyiladi, 1a-rasmda ko‘rsatilgandek (ularni shar shaklidagi mitsella ham deyiladi). Shuningdek, tuzilishi tufayli mitsella ionlari elektr zaryadiga ega bo‘ladi.
Konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan eritmalarda sovun molekulalari ham assotsiatsiyalashadi, dastlab bir biriga tortilgan COONa guruhlari bilan qo‘sh molekulalar tashkil topadi. Bu juftlar molekulyararo tortish kuchi tufayli assotsiatlar hosil qiladi va ular shakliga ko‘ra plastinkasimon mitsella deyiladi (1b-rasm).