O`zbekiston respublikasi oliy va

LABORATORIYA ISHI №3

Kimyoviy reaksiya tezligi. Kimyoviy muvozanat.

Ishning bajarilishi

1. Kerakli jihozlar: probirkalar, 100⁰C gacha aniqlikda haroratni o`lchovchi termometr, sekundomer yoki soat, elektroplitka.

2. Kerakli reaktivlar: H₂SO₄ ning suyultirilgan (1:200) eritmasi, Na₂S₂O₃ning 0.1 n eritmasi, 10% li HCl eritmasi, vodorod peroksid eritmasi, marganets (IV) oksid, marmar CaCO₃ kukuni va bo`lakchasi. Temir (III)  xlorid FeCl<sub>3</sub>ning 0,02N eritmasi, ammoniy rodanid NH<sub>4</sub>SCN ning 0,02 N eritmasi, FeCl<sub>3</sub> ning to`yingan eritmasi,NH₄SCN ning to`yingan eritmasi, kraxmal, yod, distillangan suv.
1-tajriba. Reaksiya tezligini reaksiyaga kirishuvchi moddalar

konsentratsiyasiga bog`liqligi.

Sulfat kislota N₂SO₄ bilan natriy tiosulfat Na₂S₂O₃ o`zaro reaksiyaga kirishishi natijasida oltingugurt S ajralib chiqib, loyka hosil qiladi va eritmalarni sutsimon rangga kiritadi.

H₂SO₄+Na₂S₂O₃=Na₂SO₄+SO₂+H₂O+S

Reaksiya boshlangandan loyka hosil bo`lguncha o`tgan vaqt shu reaksiyaning tezligi hisoblanadi.

Uchta probirka oling. Ularning birinchisiga 3 ml Na₂S₂O₃ning 0.1 n eritmasidan, 6 ml distillangan suv quying. Ikkinchisiga esa 6 ml Na₂S₂O₃ ning 0.1 n eritmasidan va 3 ml distillangan suv quying. Uchinchisiga esa 9 ml Na₂S₂O₃ ning 0.1 eritmasidan quying.

Uchta boshqa probirka olib, sulfat kislota H₂SO₄ ning suyultirilgan (1:200) eritmasidan 3 ml dan quying. Na₂S₂O₃ va H₂SO₄ eritmalari uchun aloxida-aloxida o`lchov silindridan foydalaning. Ularni almashtirib qo`yish mutlaqo mumkin emas.

Birinchi probirkaga H₂SO₄ eritmasini quying, chaykating va vaqtni belgilang.Eritmalar aralashtirilgandan to loyqa hosil bo`lguncha o`tgan vaqtni sekundomerdan aniqlang. Qolgan probirkalar bilan ham tajribani takrorlang.

Tajribani natijalarini quyidagi jadvalga yozing

Probirka-larning raqami	Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning hajmi (ml hisobida)			Na2S2O3 ning shartli kon-sentratsiyasi	Vaqt t-sekund	Reaksiyani nisbiy tezligi V=100/t
	Na2S2O3 eritmasi	H2O	H2SO4 eritmasi
1	3	6	3
2	6	3	3
3	9	0	3

Na₂S₂O₃ nisbiy konsentratsiyasini absissalar o`qiga nisbiy tezlikni esa ordinatalar o`qiga qo`yib grafik chizing. Reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasiga qanday bog`liq ekanligi xaqida xulosa chiqaring.

2-Tajriba. Reaksiya tezligi temperaturaga bog`liqligi.

Bu tajriba uchun ham Na₂S₂O₃ va H₂SO₄ larning bundan oldingi tajribada kursatilgan konsentratsiyadagi eritmalarini oling.

Uchta probirkaga H₂SO₄ eritmasidan 5 ml dan, boshka uchta probirkaga Na₂S₂O₃ eritmasidan 5 ml quying. Ular xar juftining bittasida Na₂S₂O₃ va bittasida H₂SO₄ bo`ladigan kilib uch juftga bo`ling.

Birinchi juft probirkalarni stakandagi sovuk suvga tushiring.Suv tempraturasini termometr yordamida aniqlang va 3-4 minutdan so`ng probirkalardagi eritmalarni bir-biriga aralashtiring.Necha sekunddan keyin loyka hosil bo`lishini aniqlang.

Stakandagi suvning tempraturasini issik suv kuyish yuli bilan 10^oSga kutaring va ikkinchi juft probirkalarni tushiring. 3-4 minutdan so`ng probirkalardagi eritmalarni bir-biriga quying va so`ng loyka hosil bo`lishini aniqlang.

Uchinchi juft probirkalarni tempraturasi 20^oC ko`tarilgan stakanga tushiring va yuqoridagi tajribani takrorlang. Reaksiya tezligini tempraturaga bog`liq ekanligi haqida xulosa chiqaring.

Tajriba natijalari quyidagi jadvalga yozing

Probirka nomeri	Na2S2O3ni miqdori ml	H2SO4ning miqdori ml	Suvning temperatu-rasi ^oC	Loyqa hosil bo`lish uchun ketgan vaqt, t	Reaksiyaning nisbiy tezligi. V=100/t
1	5	5
2	5	5
3	5	5

Absissalar o`qiga suvning temperaturasini va ordinatalar o`qiga reaksiyaning nisbiy tezligini qo`yib grafik chizing.

3-tajriba. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining o`zgarishini kimyoviy muvozanatga ta`siri .

Temir (III)  xlorid bilan ammoniy radonit orasidagi reaksiya quyidagi tenglama bilan ifodalanadi.

Fe Cl₃ + 3 NH₄ SCN  3NH₄Cl + Fe(SCN)₃

Eritmaning qoramtir-qizil rangga kirishi Fe(SCN)₃ hosil bo`lganligidan dalolat beradi. Probirkaga 5-6 ml FeCl<sub>3</sub> ning 0,02 N eritmasidan quying. Ustiga ushancha mikdordan NH<sub>4</sub>SCN ning 0,02 N eritmasidan quying. Hosil bo`lgan eritmani teng miqdorda 4 ta probirkaga bo`ling. Birinchi probirkaga FeCl<sub>3</sub> ning to`yingan eritmasidan, ikkinchisiga NH₄SCN to`yingan eritmasidan 3-4 tomchi quying.

Uchchala probirkalardagi rang o`zgarishini to`rtinchi probirka rangi bilan taqqoslang. Kimyoviy muvozanatning siljishiga konsentratsiyaning ta`siri to`g`risida hulosa chiqaring. Sistemaning muvozanat konstantasi tenglamasini yozing. Eritma rangini o`zgarishiga qarab kimyoviy muvozanatning siljishini quyidagi jadvalaga yozing.

Probirkaning nomeri	kushilgan modda	eritma rangining o`zgarishi	muvozanatning siljishini yunalishi
1	FeCl3
2`	NH4SCN
3	NH4Cl
4	__

LABORATORIYA ISHI №4

Turli konsentratsiyali eritmalar tayyorlash. Elektrolitik dissotsialanish

Ishning bajarilishi

1. Kerakli jihozlar: Texnik tarozi, o`lchov tsilindiri, o`lchov kolbasi, areometr, stakan, voronka, sklyanka.

2. Kerakli reaktivlar: Kristall soda Na₂CO₃ ·10 H₂O, Xlorid kislota HCl ning kontsentrlangan 37 % li eritmasi, Natriy xlorid NaCl ning 5 % li va 20 % li eritmalari, Bariy xlorid BaCl₂·2H₂O, Kontsentrlangan nitrat HNO₃ kislota , distirlangan suv.
1. Foiz konsentratsiyali eritma tayyorlash

A. Qattiq moddani suvda eritib tayyorlash.

Na₂CO₃ ·10 H₂O ni suvda eritib natriy karbonatni 5% li eritmasidan 200 g tayyorlang. 200 g 5% li eritma tayyorlash uchun proportsiya yo`li bilan zarur bo`lgan suvsiz Na₂CO₃ miqdorini hisoblab toping.

Hisoblangan miqdordagi Na₂CO₃ ·10H₂O ni 0,1 g aniqlik bilan texnokimyoviy tarozida tortib oling. Olingan miqdorni eritish uchun qancha suv kerakligini hisoblang. O`lchov silindrida shu hajmdagi suvni o`lchab oling. Maydalangan tuzni ozroq miqdordagi suvda 200 ml o`lchov kolbasiga qo`ying va belgisigacha suv quying.Tayyorlangan eritmani molyar va normal konsentratsiyasini hisoblang.

B. Kontsentrlangan eritmaga suv qo`shib tayyorlash.

Xlorid kislotaning (HCl) kontsentrlangan 37%li eritmasi dan foydalanib 250 g. 10 % eritma tayyorlash uchun kislotadan qancha og`irlik qism kerakligini hisoblang va topilgan og`irlik birligini hajm birligiga aylantiring. qancha hajm suv kerakligini hisoblang. Hisoblangan hajmdagi kislotani tsilindrda o`lchab olib malum qismigacha suv quyilgan 250 ml o`lchov kolbasiga quying va belgisigacha suv quying.

C. Har xil konsentratsiyali 2 eritmani aralashtirib tayyorlash.

Natriy xloridning 5 % li va 20 % li eritmalarini aralashtirib 8 % eritma tayyorlang.Aralashtirish qoidasidan foydalanib boshlang`ich eritmalarning og`irlik qismlarini toping.Bu eritmalarning solishtirma og`irliklarini aniqlab, u orqali ularning hajmini hisoblang.O`lchov tsilindri bilan hisoblangan hajmdagi eritmalarni o`lchab oling va ularni qo`shib, yaxshilab aralashtiring. Areometr yordamida tayyorlangan eritmaning solishtirma og`irligini toping. Tayyorlangan eritmaning molyar va normal konsentratsiyasini hisoblab toping.

2. Molyar va normal eritmalarni tayyorlash.

A. Qattiq moddani suvda eritib tayyorlash

BaCl₂·2H₂O ni suvda eritib bariy xloridning 0,5 n eritmasidan 250ml tayyorlang. Bariy xloridning 0,5 n eritmasidan 250ml tayyorlash uchun qancha BaCl_2.·2H₂O kerakligini hisoblab toping. Og`irligi malum bo`lgan stakanga BaCl₂ solib texnoximiyaviy tarozida uni hisoblangan miqdorini 0,01 g aniqlik bilan tortib oling. Tortib olingan tuzni ozgina suvda aniqlik bilan tortib oling tortib olingan tuzni ozgina suvda eritib 250 ml li o`lchov kolbasiga voronka yordamida qo`ying. Voronkada qolgan eritmani distillangan suv bilan yaxshilab yuvib tushiring. Kolbani belgisigacha suv qo`ying. Tayyorlangan eritmani solishtirma og`irligini Areometr yordamida aniqlang.Eritmani molyar va protsent konsentratsiyasini hisoblang.

V. Konsentrlangan nitrat kislota HNO₃ dan 250 ml 1M eritma tayyorlang.

Areometr yordamida HNO₃ ni solishtirma og`irligini aniqlang. Eritma tayyorlash uchun kerak bo`lgan kislotaning og`irligini hisoblab topib, uni hajmiy miqdoriga aylantiring. 250 ml li o`lchov kolbasining yarmigacha suv quyib ustiga hisoblangan hajmdagi kislotani o`lchov tsilindrida o`lchab voronka yordamida quying. O`lchov tsilindrida qolgan kislota yuqini distillangan suvda chayib o`lchov kolbasiga quying va yaxshilab aralashtiring. So`ng o`lchov kolbasini belgisigacha distillangan suv quying. Tayyorlangan eritmani solishtirma og`rligini areometr yordamida aniqlang va tayyorlangan sklyankaga quying. Eritmaning protsent va normal konsentratsiyasini hisoblang.

LABORATORIYA ISHI №5

Tuzlar gidrolizi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining turlari

Ishning bajarilishi

1. Kerakli jihozlar: Probirkalar, elektroplitka (gaz garelkasi ham bo`lishi mumkin), azbestlangan to`r.

2. Kerakli reaktivlar: Sulfat kislota H₂SO₄ eritmasi, rux bo`lakchasi, mis sulfat eritmasi, yuzasi zangdan tozalangan temir plastinka, kontsentrlangan sulfat kislota H<sub>2</sub>SO<sub>4,</sub> mis sim, FeCl<sub>3</sub> eritmasi, kaliy yodid KJ eritmasi, kraxmal kleysteri, vodorod peroksid H<sub>2</sub>O<sub>2</sub> eritmasi, yod J<sub>2</sub> kristali, natriy ishqori – NaOH eritmasi, ammoniy bixromat- (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub> kristalli.
1-Tajriba: Ruxning sulfat kislota bilan o`zaro ta`siri.

Probirkaga 3-4 ml sulfat kislota H₂SO₄ eritmasidan quyib, unga rux bo`lakchasidan tashlang. Vodorod ajralib chiqishini kuzating, reaksiya tenglamasini yozing. Elektron tenglamasi asosida oksidlovchi va qaytaruvchini ko`rsating.

2-Tajriba: Misni birikmasi tarkibidan temir yordamida siqib chiqarish.

Probirkaga 3-4 ml mis sulfat eritmasidan quying. Unga yuzasi zangdan tozalangan temir plastinkasi tushiring. Temir plastinkani yuqori qismi suyuqlikka botmasin. 2-3 minutdan so`ng plastinkani eritmadan oling. Suv bilan yuving va plastinkani ustida erkin holda mis ajralib chiqqanligini kuzating. Reaksiyaning umumiy va elektron tenglamasini tuzing. Oksidlovchini va qaytaruvchini ko`rsating.

3-Tajriba: Misning kontsentrlangan sulfat kislota bilan o`zaro ta`siri.

(Tajriba mo`rili shkafda bajariladi.)

Probirkaga 1-2 ml kontsentrlangan sulfat kislota H₂SO₄ quying. Unga bir bo`lak mis Cu simidan tushiring. Qo`ngir tusli gaz ajralishiga e`tibor bering. Reaksiyaning umumiy va elektron tenglamasini tuzing. Oksidlovchi va qaytaruvchini ko`rsating.
4-Tajriba Temir - (III) xloridning kaliy yodid bilan o`zaro ta`siri.

Probirkaga 2-3 ml FeCl₃ eritmasidan quyib unga bir necha tomchi kaliy yodid- KJ hamda kraxmal kleysteri eritmalaridan qo`shing. Ko`k rang hosil bo`lishiga etibor bering. Ko`k rangni hosil bo`lishi eritmada KJ molekulalari vijudga kelganligidan dalolat beradi.

2FeCl₃+2KJ  2FeCl₂+J₂+2KCl

Reaksiyaning elektron tenglamasini tuzing. Koeffitsiyentlarini qo`ying. Oksidlovchi va qaytaruvchini ko`rsating.

5.Tajriba. Vodorod peroksidning kaliy yodid bilan o`zaro ta`siri.

Probirkaga 2-3 ml vodorod peroksid H₂O₂ eritmasidan quying. Unga bir necha tomchi kaliy yodid KJ eritmasidan qo`shing. Erkin holdagi yod uchun xarakterli bo`lgan qo`ng`ir rangi paydo bo`lishini kuzating. Reaksiya ushbu sxema bo`yicha boradi.

H₂O₂+KJ J₂+KOH

Elektron tenglamasini yozing. Oksidlovchi va qaytaruvchini ko`rsating.

6-Tajriba. O`z-o`zidan oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi.

3-4 bo`lak yod J<sub>2</sub> kristalidan oling va unga natriy ishqori – NaOH eritmasidan tomizing va asta-sekin qizdiring. Yodning eritmaga o`tishi va yod rangini o`zgarishiga ahamiyat bering.

J₂+NaOHNaJ+NaJO₃+H₂

Reaksiya tenglamasini yakunlang va elektron tenglamasi asosida koeffitsiyentlar qo`ying. Oksidlovchi va qaytaruvchini ko`rsating.

7- tajriba . Molekula ichidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi.

Bir necha dona ammoniy bixromat - (NH₄)₂Cr₂O₇ kristalini asbestlangan to`rga qo`yib, parchalanish reaksiyasi sodir bo`lguncha qizdiring. Reaksiya natijasida qattiq modda - CrO<sub>3</sub>, gaz holatdagi azot - N<sub>2</sub> va rangli modda hosil bo`lishiga e`tibor bering.

(NH₄)₂Cr₂O₇Cr₂O₃+N₂+H₂O

Reaksiyasi tenglamasini yakunlang va elektron tenglamasi asosida koeffitsiyentlar quying. Oksidlovchi va qaytaruvchini ko`rsating.

LABORATORIYA ISHI №6

Metallarning umumiy xossalari.
Ishning bajarilishi

1. Kerakli jihozlar: Probirkalar, elektroplitka (gaz garelkasi ham bo`lishi mumkin), filtr qog`oz, chinni kosacha, soat oynasi, indikator.

2. Kerakli reaktivlar: xlorid kislota HCl ning 2n eritmasi, temir, rux, alyuminiy va mis bo`lakchalari, 30 protsentli ishqor eritmasi, rux kukuni, alyuminiy kukuni, natriy bo`lakchasi.

1tajriba. Xlorid kislota bilan suyultirilgan sulfat kislotaning metallarga ta`siri

To`rtta probirkaga 23 ml xlorid kislotaning 2n. eritmasidan quying. Birinchi probirkaga temir, ikkinchisiga rux, uchinchisiga alyuminiy va to`rtinchisiga mis bo`lakchalarini soling. Qanday metallar kislota bilan reaksiyaga kirishadi? Quyida keltirilgan jadvalni to`ldiring.

Kislotaning formulasi	Kislotaning konsentratsiyasi	Olingan metall	Reaksiya tenglamasi
HCl	2 n	Fe
HCl	2 n	Zn
HCl	2 n	Al
HCl	2 n	Cu