Ot so‘z turkumini o‘rganish bo‘yicha o‘quv dasturi tahlili Ot so’z turkumi. Otning ma’no guruhlari

Egalik kategoriyasi 

 

Muayyan narsaning uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini anglatuvchi umumiy 

---

ma’nolar va ularni ifodolovchi shakllar tizimi egalik kategoriyasi deyiladi. 

Tegishlilik, egalik ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladigan affikslarni esa 

egalik affikslari deymiz. Egalik affikslari grammatik shaxs ma’nosi bilan birga son 

ma’nosini ham ifodalaydi. Masalan: kitob+im, kitob+ing, kitob+i, kitob+imiz, 

kitob+ingiz, kitob+i so‘zlaridagi –im,- ing,-i,-imiz,-ingiz,-i affikslari o‘zakdan 

anglashilgan narsaning 1,2,3-shaxsga, ya’ni so‘zlovchi, tinglovchi va 

o‘zgaga tegishli ekanini ifodalash bilan bir qatorda, mazkur narsaning bitta yoki 

bir necha shaxsga qarashliligini ham bildiradi. Demak, egalik affiksidan 

anglashilgan birlik va ko‘plik tushunchasi narsaga emas, balki so‘zlovchi, 

tinglovchi, o‘zga kabi grammatik shaxslarga dahldor bo‘ladi. 

Egalik affikslari unli va undosh bilan tugagan so‘z va so‘z shakllariga qo‘shilib 

kelishiga ko‘ra ikki xil variantga ega bo‘ladi: 

 

 

 

Shaxslar 

 

 

Bir shaxsga tegishli 

 

Ko‘p shaxsga egishli 

 

Unlidan 

so‘ng 

 

Undoshdan 

so‘ng 

 

Unlidan 

so‘ng 

 

Undoshdan 

so‘ng 

 

1- shaxs 

(so‘zlovchi) 

 

olma+m 

 

kitob+im 

 

olma+miz 

 

kitob+im 

 

2- shaxs 

(tinglovchi) 

 

olma+ng 

 

kitob+ing 

 

olma+ngiz 

 

kitob+ing 

 

3- shaxs 

(o‘zga) 

 

olma+si 

 

kitob+i 

 

olma+si 

 

kitob+i 

 

Egalik affikslar ot va otdan boshqa so‘zlar bilan qo‘llanganda quyidagi 

xususiyatlarga ega bo‘ladi: 

1. O‘zakka egalik qo‘shimchalari qo‘shish bilan tovush tushishi, orttirilishi yoki 

o‘zgarishi mumkin: og‘iz+im=og‘zim, bo‘yin+im=bo‘ynim, obro‘-obro‘+y+im, 

parvo+y+im, o‘rtoq+im-o‘rtog‘im, eshik+im-eshigim. Ba’zi so‘zlarga egalik 

affiksi qo‘shaloq qo‘shiladi: bun+i+si, qay+si+si, singl+i+si 

---

2. Egalik affiksining 1,2- shaxsi asosdan anglashilgan narsa va belgini faqat 

kishilarga nisbatlaydi. 3-shaxs orqali esa asosdan anglashilgan narsa va belgi 

kishilardan boshqa narsalarga ham nisbatlanadi: Mening ko‘ylagim, sening 

ko‘ylaging, uning ko‘ylagi, dalaning havosi, qushlar ovozi kabi. 

3. Egalik qo‘shimchalari otdan boshqa so‘zlarga qo‘shilib keladi: o‘qishing, 

hammang, qahramonim,qanaqasi, o‘qiganim, oqi, qorasi kabi. Barchasi, 

beshovi kabi so‘zlar tarkibida ular betaraf xususiyatga ega bo‘ladi. Kishilik 

olmoshlari esa egalik qo‘shimchasini qabul qilmaydi. 

4. Egalik qo‘shimchalari o‘zi qo‘shilgan so‘zning boshqa so‘z bilan bog‘lanishida 

ishlatiladi. Bu vaqtda egalik qo‘shimchasi qo‘shilgan so‘z qaratqich kelishigi bilan 

aloqaga kirishadi. Biroq, egalik affiksi o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning sintaktik 

vazifasini ko‘rsatmaydi: mening kitobim, sening kitobing kabi. Agar qaratqich 

kelishigidagi so‘z ko‘plikdagi kishilik olmoshi bilan ifodalansa, qaralmishda egalik 

affiksi qo‘llanmasligi ham mumkin: bizning xonadon, bizning oila kabi. 

5. Egalik affiksini olgan ot yoki otlashgan so‘z ba’zan chiqish kelishigidagi so‘z 

bilan ham bog‘lanishi mumkin. Bunda egalik shaklidagi so‘z ko‘pincha otlashgan 

so‘zlardan bo‘ladi: tanishlardan bittasi, Mehmonlardan kattasi. 

6. Egalik affiksi bosh kelishikdagi so‘z bilan birikib, izohlovchi-izohlanmishli 

birikma hosil qilishi mumkin: Zarafshon daryo+si, chet tillar institut+i, sut 

kombinat+ii. 

7. Odatda, ot va otdan boshqa so‘zlarga avval ko‘plik affiksi, keyin egalik affiksi 

qo‘shiladi.Egalik affiksidan so‘ng kelishik affiksi qo‘shilishi 

mumkin: kitob+lar+im+dan, yaxshi+lar+i+ga. Egalik affikslarini olgan 

qarindoshlik, yaqinlik ma’nosidagi otlar hurmat ma’nosini ifodalaganda esa, 

o‘zakka avval egalik keyin ko‘plik affiksi qo‘shiladi: dada+m+lar, uka+m+lar 

kabi. 

8.Egalik affikslari ba’zi so‘zlar tarkibida grammatik ma’nosini yo‘qotib, o‘zi 

qo‘shilgan so‘z bilan birga boshqa turkumga ko‘chishi mumkin: ertasi, kechasi 

(ravish) chamasi, yaxshisi (modal so‘z).