5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Qollamhwi. Biotit rubidiy h’a’m tseziy ajiratip aliwda isletiledi. Muskovittin’ dielektrik qa’siyetleri menen elektronika sanaatida, radiotexnikada, a’sbapsazliqta; issig’a shidamli material sipatinda; maylawshi materiallar h’a’m avtomobil shinalarin islep shig’ariw ushin paydalaniladi. Geologiya pa’ninde kaliy-argon h’a’m rubidiy-strontsiy usillari menen taw jinislardin’ absalyut jasin aniqlawda paydalaniladi. Muskovittin’ iri tiniq listleri a’welden aynalarda isletilgen.

Shinjirli silikatlar. Bunday minerallar ko’p ma’rte takrarlaniwshi, bir-birleri menen u’zliksiz shinjirlar yamasa tasma formasinda tutasqan tetraedrlerden quralg’an bolip, olardin’ arasinda: a) [Si206]⁴ radikalli shinjirli silikatlar; b) [Si40io]⁶ radikalli tasmata’rizli silikatlar ajiratiladi. Bazi lentali silikatlarda Si⁴⁺ A1³⁺ menen orin almasqan bolip, onda alyumosilikatli radikallar [(Si,Al)40io]⁶ payda bolg’an tu’rleri ajiratiladi.

Piroksenlar toparina minerallar en’ ken’ tarqalg’an shinjirli silikatlar esaplanadi. Piroksenlar a’dette qisqa prizmatik kristallardi payda etedi.

Minerallar strukturasinda kompensatsiyalanmag’an elektr zaryadi boliwi mu’mkin emes. Sonin’ ushin da tetraedrlerdin’ shinjirlari h’a’m tasmalari qatarinda mineral strukturasinaa basqa kationlar da kiredi. Bul kationlar kremnekislorodli tetraedrlerdin’ unamli zaryadlarin neytrallaydi h’a’m bekkem ion baylanis esabina kremnekislorodli tetraedrlerni shinjirli yamasa lentali uliwma strukturag’a biriktiredi.

Piroksenlar toparina kiriwshi ja’ne bir mineral diopsid esaplanadi. Onin’ formulasi CaMgSi2O6. Diopsid strukturasinda temir atomi joq. Sonin’ ushin da ol ashiq tusli. Ko’pshilik minerallardin’ ren’i temirdin’ bar boliwi menen belgilanedi. Temirge bay bolg’an minerallar qara ren’li boladi.

Piroksenlar toparina gedenbergit toq jasil ren’ge iye. Toq ren’ temirdin’ bar boliwi menen baylanisli CaFeSi2O6.

Shinjirli silikatlarda h’a’r bir tetraedr basqa ekewi menen kislorodtin’ uliwma atomi arqali baylanisqan.

Kelip shig’iwi. Olar tiykarinan olivin h’a’m piroksenlerdin’ gidrotermal o’zgeriwinen ju’zege keledi, ju’da’ tiykarli jinislardin’ uniraw qabiqlarinda payda boliwi mu’mkin.

QoUamltwi - issiliq h’a’m kislotag’a shidamli materiallar islep shig’ariwda; ziynet tasi sipatinda paydalaniladi.

Asbesttin’ en’ qimbat bah’ali sorti talalarinin’ uzinlig’i 8 mm den artiq bolg’anlari sanaladi h’a’m ol janbaytug’in gezlemeler, avtomobillar ushin tormozlar, asbestorezinali buyimlar h’a’m basqalar islep shig’ariwda paydalaniladi. Asbestotsement buyimlar, issiliq saqlawshi qubirlar, panellar h’a’m basqalar tayarlawda talalarinin’ uzinlig’i 2-8 mm bolg’an asbest qollaniladi. Mayda asbestli talalar teploizolyatsiya qaplamalari, otqa shidamli boyawlar, shtukaturka eritpeleri h’a’m basqalar aliwda paydalaniladi.

Talk meditsinada (sepki da’ri, to’menalar); kosmetikada (pudralar, pomada, grim); qag’az, toqimashiliq, rezina sanaatlarinda shiyki zat sipatinda paydalaniladi. Onnan otqa shidamli h’a’m nurg’a shidamli boyawlar islep shig’ariladi.

Lentali silikatlar h’a’m alyumosilikatlar (amfibollar). Amfibollar toparina silikatlar lentali silikatlarg’a kiredi. Ati grekshe amfibolos - eki ma’nisli, aniq emes so’zinen kelip shiqqan, quramali o’zgeriwshi quramli h’a’m basqa toq ren’li minerallar, a’sirese piroksenge uqsaslig’inan sonday atalg’an. Amfibol kristallari perpendikulyar kesimde psevdogeksagonal formadag’i iyneta’rizli ko’riniske iye. Bazida qisqa ustinta’rizli kristallari ushiraydi. Ren’i toq jasildan qarag’a shekem. Amfibollar prizma boyinsha mekkem ulaniwg’a iye.

Amfibollerdin’ arasinda tremolit h’a’m aktinolit ken’ tarqalg’an. Tremolitning formulasi: Ca2Mg5 [Si4On]2 [ON]2, aktinolit og’an uqsag’an quramg’a iye: Sa (Mg, Fe)5 [Si4On]2 [0H]2, biraq onin’ strukturasinda temir bar h’a’m magniydin’ mug’dari birqansha pa’s. Sonin’ ushin da aktinolit tremolitke salistirmali qaramtir boladi.

Kelip shig’iwi boyinsha amfibollar ko’p h’allarda magmatikaliqaliq h’a’m metamorfikaliq esaplanadi.

Jer qirtisinda amfibollardin’ u’lesi 8 % ke baradi. Biraq olardin’ a’meliy a’h’imiyeti joqari emes. Tiykarinan issi, kislota h’a’m siltige shidamli material sipatinda isletiledi. Bazi tu’rleri (nefrit) bezew tasi sipatinda paydalaniladi.

Gil minerallari arasindapaligorskit lentali silikatlarg’a tiyisli.