Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Топинамбур (
Helianthus tuberоsus
 L.) -
топинамбур номи билан кенг тарқалган маданий 
ўсимлик. Топинамбур дунѐ деҳқончилигида кенг тарқалган энг муҳим, озиқ-овқат, ем-хашак, 
фармацевтика, целлюлоза-қоғоз-картон саноати учун хомашѐ экинларидан биридир. Унинг 

---

349 
ватани Шимолий Америка бўлиб, ҳозир ҳам ѐввойи шакллари учрайди. Бу экин Шимолий 
Америкадан Европага Америка қитъаси кашф этилгандан кейин келтирилган. Европада 
топинамбур жуда тез тарқалабошлаган. Ҳозирдабуэкинайниқса Франция, Венгрия, Польша, 
Скандинавия давлатларидажудакенгтарқалган.Топинамбурни Америка қитъасидан XVII асрда 
Француз экспедицияларида Лескарбо (1605 й.) Европага олиб келган. Ҳиндуларнинг Тупинамба 
қабилалари ўзлари билан топинамбурни озиқ-овқат сифатида олиб келишган, кейинчалик 
ўсимлик шу қабила номи билан аталиб, ―тупинамба‖ ва топинамба, топинамбур деб номланган. 
Бу ўсимлик кейинчалик Даниядан Италия, Голландия, Англия ва Узоқ Шарққача тарқалган.
Интродукция шароитида ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши ўрганилганда, уларда 
фенологик кузатишлар асосида фазаларни ўтиши, ўсув даври давомийлиги, ўсимликларнинг 
морфобиологик шаклланиши, ўсимлик бўйича поя сони, шох сони, саватчалар сони, уруғ 
чиқими ва шу каби кўрсаткичлар ўрганилади. Тажрибада 2 - мартдан бошлаб ўсув даври 
давомийлиги ўрганилди. Ўсимликнинг гуллаш пайтида бўйи баландлиги 376-406 см. гача 
ўзгарди, поя сони 3,1-38 дона, ѐн шох сони 24,6-44 дона, бир тупдаги саватчалар сони 32,5-44 
донагача бўлди, ўсув даври 156-162 кун қайд этилди. 
Артишок 
- Супаrа 
L.
туркуми Қоқиўтдошлар (
Asteraceae
) оиласига мансуб кўп йиллик 
ўсимликдир. 
 Супаrа 
туркуми 1753 йилда К. Линней томонидан тавсифланган. С.Г. Тамамшян 
(1963) маълумотларига кўра,
Суnаrа
L. туркуми 11 турни ўз ичига олади. Улардан бири
Супаrа 
sсо1утus 
(тиканли артишок, ―ер тикани‖) бўлиб маданий тур сифатида Шимолий Африка, 
Канар ороллари, Шарқий Европа ва МДҲ мамлакатларида тарқалган. Ёввойи ҳолда маълум 
эмас. Ватани - Ўрта Ер денгиз бўйи ҳудудлари бўлиб, у ерларда унинг аждоди - кардон ѐки 
испан (
C. cardunculus
) артишоги ўсади. Бу иккала тур ҳам асосан Жанубий Европада 
ўстирилади. МДҲ мамлакатларида улар камдан-кам, аксарият Краснодар ўлкасида экилади. 
Қадимги римликлар уни иш фаолиятини ошириш ва соғлиқни тиклаш мақсадида овқатга 
ишлатишган. 
Термиз шаҳри шароитида артишок ўсимлигида гуллаш жараѐни эрталаб соат 6 дан 
бошландива соат 18 гача давом этади. Ялпи гуллаши (50%) соат 8 дан 10 гача бўлиб, бунда 
ҳавонинг ҳарорати +23+25 C ва ҳавонинг нисбий намлиги 50-55% бўлиши кузатилади. 
Гулларнинг очилиши июнннинг иккинчи декадасида бошланиб, августнинг иккинчи декадаси 
охирида тугалланди. Ялпи гуллаш даври суғориладиган майдонларда 5-15 июлда, 
суғориладиган майдонларда 3-10 июлда кузатилади.