Халқ таълими ходимлари малакасини ошириш тизимини ислоҳ қилишнинг долзарб

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА КАСБИЙ-АМАЛИЙ КЎНИКМАЛАРИНИ 
ШАКЛЛАНТИРИШ ВА БОШҚАРИШ 
К.О.Матназарова- 
А.Авлоний номидаги ХТТРМХҚТМОИ таянч докторанти 
 
Аннотаци: ҳар қандай жамиятнинг равнақи, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий 
барқарорлиги унинг фуқароларининг ақлий ва аҳлоқий салоҳиятини юксак даражада 
ривожланганлигига боғлиқ. Бугунги кунда таълим жараёнидаги ўзгаришлар, инсонлар 
ҳаётида муҳим ўрин тутмоқда. Инсон тараққиёти унинг яшаш даври давомида олган 
таълими, эгаллаган касби ва билимига боғлиқ. 
Калит сўзлар: таълим, кўникма, бошқарув, инновация, фаолият, касбий-амалий 
кўникма, ҳаракат, компонент. 
Таълим инсонлар ҳаётида муҳим ўрин тутади. Инсон тараққиёти унинг яшаш даври 
давомида олган таълими, эгаллаган касби ва билимига боғлиқ. Инсонлар ҳаётида 
таълимнинг ўрни қуйидагилар билан белгиланади:
ўтмишни ҳозир ва келажак билан уйғунлаштириш. Бу ўтмишни ўчириб 
ташламасдан, балки унда ҳақиқатни кўриш, холис таҳлил қилиш, ундан халқимиз тарихий 

---

242 
ўтмишига оид бугун ва эртага фойдаланиш мумкин бўлган аҳамиятли ҳамда керакли 
манбаларни йўқотмасдан олиш, аждодларимиз, ота-боболаримиз тарихини асраб-авайлаш 
демакдир.
Таълим 
жараёнида 
касбий-амалий 
кўникмалар 
танишув, 
тайёргар-лик, 
стандартлаштириш ва вариатив босқичларида шакллантирилади. 
Касбий-амалий кўникмаларни шакллантириш босқичлари 
Босқичлар 
Босқич 
моҳияти 
Босқич мақсади 
Бажариш хусусиятлари 
Танишув 
босқичи 
Ҳаракат 
ва 
унинг 
ифодаланишин
и тушуниш 
Бирор 
амални 
бажаришни 
билиш 
Мақсадни аниқ тушуниш, лекин 
унга 
эришиш 
йўллари, 
ҳаракатларни бажаришда хатолар 
мавжуд 
Тайёргарлик 
(аналитик) 
босқич 
Ҳаракатнинг 
онгли, 
лекин 
бехато 
бажарилиши 
Ҳаракатнинг 
алоҳида 
элементларини 
ўзлаштириш, 
уларни 
қандай 
бажаришни 
таҳлил қилиш 
Ҳаракатни қандай бажариш ҳақида 
аниқ тушунча мавжуд, лекин 
нотўғри ва беқарор бажариш 
кузатилади. 
Кўп 
кераксиз 
ҳаракатлар, ҳаракатни бажаришга 
юқори даражадаги консентрация, 
кучсиз назорат мавжуд 
Стандартла
штириш 
(синтетик) 
босқичи 
Ҳаракат 
элементларини 
автоматлаштир
иш 
Элементар 
ҳаракатларни 
ягона 
ҳаракатга 
бирлаштириш 
Ҳаракатлар сифатини яхшилаш, 
уларни бирлаштириш, кераксиз 
нарсаларни 
бартараф 
этиш, 
диққатни 
натижага 
ўтказиш, 
назоратни яхшилаш 
Вариатив 
(вазиятли) 
босқич 
Ҳаракатнинг 
вазиятга 
мослашувчанли
ги 
Ҳаракатни 
ўзбошимчалик 
билан 
тартибга 
солишни 
ўзлаштириш 
Махсус сезувчи («ҳис-туйғу») ва 
фикрий синтезлар («сезги») асосида 
ҳаракат 
назоратини 
тегишли 
бажариш 
Кўникма – онгли равишда бажариладиган ишнинг бир хил меҳнат усуллари кўп 
марта такрорланадиган, автоматлашиб кетган компоненти – таркибий элементидир. 
Таълим назарияси ва амалиётида ўқув кўникмаларининг турли тушунчалари, яъни 
машқларни бажариш, уларнинг такрорлаш, қийинчилик ва ўзлаштириш кўникмаларини 
ҳажмини белгилаш мавжуд.
Алоҳида кўникмани шакллантириш ҳеч қачон мустақил ажратилган жараён эмас. 
Унга шахснинг аввалги барча тажрибаси ва бу маҳорат хизмат қиладиган фаолият мақсади 
таъсир кўрсатади. Ҳар бир кўникма инсон эга бўлган ҳаракатлар тизимида мавжуд. 
Ҳаракат унинг мақсади, объекти ва шароитлари (вазияти) билан белгиланади. У 
ҳаракатнинг муайян методлари, ҳиссий бошқариш ва марказий тартибга солиш тизими 
сифатида амалга оширилади. Ҳаракатнинг муваффақияти бу методларнинг мақсадга, 
объектларга ва ҳаракат шароитларига қанчалик мос келишига боғлиқ. Кўникма ҳосил 
қилишнинг умумий қонунияти шундаки, янги вазифага дуч келганда инсон аввало ўзи 
билган шундай фаолият методларидан фойдаланишга ҳаракат қилади. Шу билан бирга, у 

---

243 
шу каби муаммоларни ҳал қилиш учун ўз тажрибасида қўлланилган методларни унга 
ўтказиб, вазифани бошқаради. 
Таълимни бошқариш – таълим тизимидаги ўқув, инновацион жараёнларини мақсадга 
мувофиқлигини ва ташкил этилишини қўллаб-қувватловчи ижтимоий бошқарув тури 
ҳисобланади. Ижтимоий бошқарувнинг умумий қонунларига бўйсуниб, ташкил этилган 
таълим жараёнининг муайян шароитида ижтимоий аҳамиятга эга бўлган мақсадларни 
белгилаш ва эришиш йўллари туфайли ўзига хос хусусиятларга эга. Таълим тизими 
фаолият ва ривожланиш каби икки режимда ишлаши мумкин. Шунга кўра, таълимни 
бошқаришнинг турлари ҳам мавжуд: биринчи ҳолда, объект ўқув жараёнлари бўлиб, 
уларни дастур ва методик қўлланмалар, кадрлар, моддий-техник, меъёрий ҳужжатлар 
билан таъминлайди ва таълимни бошқариш мақсади эса таълим тизимида мавжуд 
салоҳиятдан самарали фойдаланиш, самарадорлигини оширишдан иборат. Бошқариш 
вазифалари эса режалаштириш, амалга ошириш, ташкил этиш ва назорат – тизимларидан 
иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири доирасида яратилган ўзаро боғлиқ ёки нисбатан 
мустақил компонентлар сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Бошқарувнинг кўплаб 
таърифлари мавжуд, масалан: 
бошқарув
– ҳар қандай фаолиятни амалга ошириш билан боғлиқ ташкилот (кўпинча 
давлат) фаолиятининг мажмуи; 
бошқарув
– жараёнларни режалаштириш, ташкил этиш, рағбатлантириш ва назорат 
қилиш, шакллантириш ва эришиш учун зарур бутун ташкилот.
бошқарув
– бу маълум бир тузилманинг сақланишини таъминловчи, тежаб қолувчи 
ташкилий тизимларнинг функсиясидир фаолият тартибини сақлаш ва дастурни амалга 
ошириш, мақсад ва фаолияти;
бошқарув
– офис объектив зарур вазифани бажаради, ташкил этиш, 
мувофиқлаштириш, уйғунлаштириш, тартибга солиш ва одамларнинг ҳар қандай 
биргаликдаги ишини назорат қилиш
64
.
« Бошқарув» сўзи одатда аниқ бир мақсадга эришиш учун бошқарилувчи тизим (ёки 
бошқарув объекти)га фаол таъсир кўрсатиш демакдир. Замонавий адабиётларда 
бошқарувнинг маъноси бўйича уч хил йўналишда тушунчалар мавжуд.