H jamolxonov

Ayrim izohlar: 1) sonorlarning barcha turlarida: a) un paychalari faol qatnashadi; b) rezonatorlar ishtirok etadi; d) ovoz shovqindan ustun bo'ladi;

4. 
   sonorlarda hatto bo'g'in hosil qilish xususiyati ham bor. Masalan: za-yl (za-yil), ma-yl (ma-yil), sha-kl (sha-kil), ha-jm (ha-jim), ba-zm (ba- zim), va-zn (va-zin), ze-hn (ze-hin), da-vr (da-vir), sa-yr (sa-yir), sa-br (sa- Ыг) кяЬ> Oemak, sonorlarning bir jihati (bo'g'in hosil qila olishi) unlilarga, ouMiqajuiatlari esa undoshlarga o'xshaydi. Bu holat ularni unlilarga ham, undoshlarga ham zid qo'yish mumkin bo'lgan alohida guruhga birlashtirish imkonini beradiBiroq bunday fikrga qo'shilmaydigan tilshunoslar ham bor. Chunonchi, taniqli fonolog N.S. Trubetskoy bu haqda shunday deydi: «Unli», «undosh»lar tovushga oid bo'lgan akustik tushunchalardir. Ularni ta'riflashda akustik yoki artikulatsion tushunchalarni hisobga olmaslik, albatta, muvaffaqiyatsizlikka olib keladi²⁴. Adabiyotlarda o'zbek tilidagi sonor tovushlarning tarkibi ham harxil ko'rsatilib kelinmoqda. Xususan, m, n, ng, 1, r undoshlarining sonantligi fonetika va fonologiyaga oid adabiyot- laming deyarli barchasida qayd etilgan bo'lsa, «у» ning sonantligi ayrim adabiyotlardagina ta'kidlangan'²⁵, taniqli turkolog E.V. Sevortyan esa o'zbek tili sonorlari qatoriga v, g‘ undoshlarini ham kiritadi²⁶", «v» ning sonantligi S. Otamirzayeva |22, -49] va A. Abduazizov [1, -30] ishlarida ham qayd etilgan. M. Mirtojiyev sayoz til orqa «ng<> dan tashqari, chuqur til orqa «р» ning borligini ham ko'rsatadi, ammo «у» ni sonorlar qatoriga kiritmaydi²⁷.
   

2. 
   Shovqinlilarda ovoz shovqinga nisbatan kam bo'ladi yoki mutlaqo qatnashmaydi. Masalan: b, g, d, j, j (dj), z undoshlarida ovoz kam, shovqin ko'p, ammo k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, h undoshlarida ovoz yo‘q, bu undoshlar faqat shovqin hisobiga tarkib topgan.
   

Undoshlartasnifi quyidagi jadval tarzida ifodalanishi mumkin:

Ovoz bilan shovqinning munosabatiga ko'ra

Artikulatsiya usuliga ko'ra

Artikulatsiya o'rniga ko’ra

Labial undoshlar

Til undoshlari

Bo'g'iz undoshi

Lab- lab

Lab- tish

Til oldi- tish

Til oldi- tanglay

Til oTta

Sayoz til orqa

Chuqur til orqa

Faringal undosh

Sliovqinlilar

Portlovchi

b

p

d

t

g

к

q

Qorishiq portlovchi

j (dj)

ch

Sirg'aluvchi

V

f

Z

s

j

sh

g'

X

h

Sonorlar

Yumuq fokusli burun tovushlari

m

n

n

Sirg'aluv- chilar

1

у

Titroq

Г

J-siz

A

J-siz

■A

zis-f |

•

J-siz

I J-sizI

■—>

J-siz

i ■—l

J-siz

J-siz

Un paychalari ishtirokiga ko'ra

Tekshirish savollari

1. 
   Konsonantizm nima?
   
2. 
   Hozirgi o'zbek adabiy tili konsonantizmi qanday undoshlardan tarkib topgan? Ularning soni nechta?
   
3. 
   Tovush fokusi nima? Uning ahamiyati?
   
4. 
   0‘zbek tilining qaysi tovushlari ikki fokusli? Sababi?
   
5. 
   Undosh fonemalar qaysi belgilar asosida tasnif qilinadi?
   
6. 
   Artikulatsiya o'rniga ko‘ra undoshlar tasnifi?
   
7. 
   Artikulatsiya usuliga ko'ra undoshlar tasnifi?
   
8. 
   Un paychalari ishtirokiga ko'ra undoshlar tasnifi?
   
9. 
   Ovoz va shovqin munosabatiga ko'ra undoshlar tasnifi?
   
10. 
    O'zbek tili konsonantizmidagi munozarali masalalar?
    

Tayanch tushunchalar

Konsonantizm — undosh fonemalar tizimi.

Labial undoshlar — lab-lab va lab-tish undoshlari.

Til-tish undoshlari (dental va alveolyar undoshlar) — tilning uchki qismi bilan tishlarning milki orasidagi to'siqda hosil bo'ladigan undosh­lar.

Til oldi-tanglay undoshlari — til oldi qismining qattiq tanglay tomon ko‘tarilishidan hosil bo‘lgan to'siqda yuzaga keladigan undoshlar.

Til o‘rta undoshi — tilning o'rta qismi bilan tanglay orasidagi to'siqda hosil bo'lgan «у» undoshi.

Sayoz til orqa undoshlari — k, g, q (ng) fonemalari. Ular velar (qattiq) undoshlar sanaladi.

Chuqur til orqa undoshlari - q, g'. x fonemalari. Ular uvular (kichik til ishtirokida hosil bo'lgan) undoshlar sanaladi.

Bo‘ g‘iz undoshi — «h» fonemasi. U faringal undosh deb ham ataladi.

Yumuq fokusli burun tovushlari (nazal tovushlar) — m, n, q sonantlari.

UNDOSH FONEMALAR TAVSIFI

Adabiyotlar: 10 [59-67], 18 [60-70]. 22 [52-106], 27 [21-25], 29 [26-54].

34. 
    §. Labial undoshlar tavsifi
    

1. 
   «В» fonemasi - lab-lab. portlovchi. jarangli, shovqinli undosh, «p»ning jarangli jufti. So'z boshida (bodom), unli yoki jarangli undosh bilan yonma-yon qo'llanganda (tabrik) jarangli bo'ladi, demak, bunday o'rin «Ь» undoshi uchun kuchli pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so'z o'rtasida jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo'llanganda assimilatsiyaga uchrab, jarangsiz «р» tarzida talaffuz etiladi: ibtidoiy> iptidoiy, obkash > opkash, jabha > japha kabi. Bunday o'rin «Ь» fonemasi uchun kuchsiz pozitsiya hisoblanadi. jarangsiz «р» esa jarangli «b»ning kombinator ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi. chunki jarangsizlanish kombinator omil ta’sirida — yonma-yon kelgan tovushlar assimilatsiyasi tufayli sodir bo'lmoqda. Jarangli «Ь» undoshi so'z oxirida ham jarangsizlashadi: maktab > maktap, g'azab > g‘azap, asab > asap, qassob > qassop kabi. Demak, so'z oxiri ham «Ь» fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir. Bunday o'rinda jarangsiz «р» jarangli «Ь» ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi, 64 chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlarta’sirida enias, «Ь» ning so'z oxirida kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bo'lmoqda; «Ь» fonemasi ikki unli orasida (intervokal pozitsiyada) ko'pincha sitg'aluvchi «v» ga o'tadi; chivin < chibin, qovoq < qoboq, tovoq < toboq kabi. Bunday o'zgarish ikki so'z birikkanda ham sodir bo'ladi; boraver< bora ber, Jo'ravoy < Jo'raboy, toshvaqa < toshbaqa kabi.
   

«Ь» fonemasining kuchli pozitsiyadagi ko'rinishi asosiv ottenka hisoblanadi, chunki bu ottenka «Ь» fonemasi uchun tipikdir. Uning kuchsiz pozitsiyadagi ko'rinishlari o'zgargan ottenkalar (allofonlar) sanaladi, demak, «Ь» fonemasi so'z tarkibida asosiy ottenka va allofonlar shaklida namoyon bo'ladi.

2. 
   «Р» fonemasi — lab-lab, portlovchi. jarangsiz, shovqinli undosh, «b»ning jarangsiz jufti. Bu undosh so'zning barcha pozitsiyalarida - so'z boshida (paxta), o'rtasida (opa), oxirida (qop) keladi. Deyarli barcha holatlarda asosiy ottenkasi saqlanadi. Jarangli «b»ning so'z oxirida jarangsizlanishi «Ь» va»p» fonemalarining mo'tadillashuviga — neytralizatsiyaga olib keladi. Qiyos qiling: kitob > kitop, капор > капор kabi. Bunday paytda ikkala so'z oxiridagi «р» b//p arxifonemasining har ikki a'zosi uchun umumiy bo'lgan «Р» varianti sanaladi.
   
3. 
   «V» fonemasi — lab-lab, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli undosh (E.V. Sevortyan, S. Otamirzayeva uni sonor tovushlar sirasiga kiritishadi). So'z o'rtasida (gavcia, tovuq), oxirida (ov, suv) ishlatiladi. O'zbek tiliga tojik-fors va arab tillaridan o'zlashgan so'zlarda ham qo'llanadi: navo (toj.). navodir (arabcha); qadimgi turkiy tilda so'z boshida qo'llanmagan.
   

O'zbek tiliga arab va rus tillaridan o'zlashgan so'zlarda lab-tish «v» ham uchraydi. Bu tovush lab-lab «v»ning fakultativ varianti sanaladi. U so'z boshida (vaqt, va’da, vagon), o'rtasida (ovqat, aviatsiya) va oxirida (afv, ustav) qo'llanishi, kuchsiz pozitsiyada jarangsizlanishi (avtomal > aftomat, arxiv > arxif tarzida talaffuz qiinishi) ham mumkin.

4. 
   «F» fonemasi — lab-tish, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh sof turkiy so'zlarda qo'llanmaydi, fors, arab, rus tillaridan o'zlashgan so'zlardagina uchraydi: farzand (toj.), farq (arab.), fabrika (rus.) kabi. Lablashgan unlilar bilan yonma-yon qo'llanganda lab-tish «f» ning lab- lab ottenkasi yuzaga keladi: fazl-fozil-fuzalo; faqir-fuqaro kabi. Bunday holat firma va funksiya kabi ruscha o'zlashmalarda ham uchraydi.
   

Jonli so'zlashuvda lab-tish «f»ning lab-lab, portlovchi, jarangsiz «р» tarzida talaffuz qilinish holatlari uchrab turadi: faqat > paqat, qafas > qapas, ulfat> ulpat kabi. Bundagi «р» undoshi sirg'aluvchi «f»ning kombinator yoki pozitsion ottenkasi emas, uslubiy ottenkasidir, u turkiy til vakillarida «f» ga xos artikulatsiya bazasining (psixo-fiziologik ko'nikmaning) o'tmishda bo'lmaganligi ta’sirida sodir bo'ladi.

5 - Hozirgi o'zbek adabiy tili 65

5. 
   «М» fonemasi — lab-lab, sonor, burun tovushi. So'zning barcha qismlarida — so'z boshida (moy, mana), 0‘rtasida (amaki, osmon), oxirida (.tom;xum) qo'llanadi. Qadimgi turkiy tilda so'z boshida «Ь» ning fakultativ ottenkasi sifatidagina uchragan (ming< Zwgso'zida), so'z o'rtasi va oxirida mustaqil fonema sifatida qo'llangan; qamug'(hamma), qum kabi²⁸.
   

34.