VI bob. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISH VA
MOLIYALASHTIRISH
6.1. Xorijiy investitsiyalaming mohiyati va amalga oshirilishi sa-
bahlari.
6.2. Bevosita va portfelli xorijiy investitsiyalar.
6.3. Xorijiy investitsiya eksportyorlari va importyorlari.
6.4. Xalqaro kapitallar migratsiyasi.
6.1. Xorijiy investitsiyalarning mohiyati va amalga
oshirilishi sabablari
Bir davlatdan boshqa davlatga daromad olish uchun yo‘naltirilgan
har qanday shakldagi mulkni to‘laqonli xorijiy investitsiya deyishi-
nuz mumkin. Ammo shunday mulk shakllari borki, biz; ulami xori
jiy iavestitsiya deya olmaymiz;. Masalan, elchixona chet davlat muUd
hisoblanadi yoki xorijiy fuqaro shaxsiy uy sotib olsa, bu xorijiy
shaxs mulki hisoblanadi. lekin xorijiy investitsiya b o la olmaydi.
Xalqaro investitsiyalar jahon mamlakatlari o'rtasida harakatda
bo'lgan investitsiyalardir. Investitsiyalami xorijga chiqarish, ular
ning mamlakatlar o'rtasidagi faol harakati zamonaviy jahon xo'jaligi
va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ajralib tumvchi xususiyat-
lariga aylandi. Investitsiyalarni chetga chiqarish jahon xo'jaligidagi
tovarlarni chetga chiqarish monopoliyasini tugatdi. Hozirgi vaqtda
xalqaro investitsiyalarning o'rtacha yillik o'sish sur’ati 30% dan oshadi.
Bu ko'rsatkich jahon savdosi o'sishi sur’atlaridan deyarli 5 maro
taba ortiqdir. Xalqaro investitsiyalar o'zida moddiy boylik barpo etish
uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish, pul va
tovar shakllarida jam-
g'arilgan zaxiralami mujassamlashtiradi. Ushbu investitsiyalar doimiy
ravishda mambkat ichida bir tarmoqdan boshqasiga hamda davlat-
lararo harakatda bo'ladi.
Kompaniyalar va jismoniy shaxslar investitsiya jarayonining ish-
tirokchilaridir. Ular investitsiya jarayonida talab tomonida ham taklif
tomonida ham ishtirok etishlari mumkin.
1 2 1
Xorijiy investitsiyalarnmg ichki investitsiyalardan I'arqi shunda-
ki, ularda investor boshqa mamlakat foqarosibo‘ladi. Iqtisodiy maz-
muniga ko‘ra xorijiy investitsiyalar ssuda kapitali (ya’ni qarz va kre-
dit) hamda bevosita va portfel investitsiyalarga bo‘linadi Investitsiya
lar nimaga yo‘naltirMganligi ular qaysi xorijiy investitsiya turiga ki-
rishini belgilaydi.
Xorijiy investitsiyalar qo‘shma korxonalarda o‘z hissasi bilan
qatnashib, xorijiy investorlarga to'liq tegishli bo‘lgan korxonalarni
yaratish, xiisusiylashtirishda
qatnashish, xorijiy sheriklar bilan bank
tuzish, qimmatbaho qog‘ozlami sotib olishi, yer va boshqa tabiiy
resurslardan foydalanish huquqiga ega bo'lishi, erkin iqtisodiy hudud-
larda faoliyat olib borishlari mumkin.
ХогЩу investitsiyalarga asosan 2 giinih omillar ta ’sir ko'rsatadi;
1) iqtisodiy omiHar;
- ishlab chiqarishning rivojlanishiva iqtisodiy o‘sish stir’atlarining
bir maromda ushkb turilishi;
- jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotida chuqiir tarkibiy
siljislilaming amalga oshirilishi (ayniqsa, fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlari va jahon xizmatlar bozori taraqqiyoti ta’siri ostida olib
borilishi);
- ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashii-
vining chuqurlashuvi;
- jahon iqtisodiyotini transmiUiylashtirnMining o'sib borishi
(AQSH Transmilhy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining mah-
sulot ishlab chiqarish hajmi AQSH tovar eksportidan 4 marotaba
ortiqdir);
- ishlab chiqarishning baynahnilaUasliuvi va integratsiya jara-
yonlarining chuqurlashib borishi;
- xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM)niQg faol rivojlanishiva
boshqalar.
2) siyosiy omillar:
- kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (erkin iqtisodiy
hududlar (EIH), offshor hududlari va boshq.);
- rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib
borish;
- iqtisodiy islohotlarni olib borish (davlat korxonalarini xusu-
siylashtirish, xususiy sektomi va kichik biznesni qo‘llab-quwatlash);
- bandlik darajasini ushlab tnrish siyosatini oUb borish va boshq.
1 2 2
Xorijiy investitsiyalarniiig iqtisodiy samarasi. Xalqaro kapital
harakatning iqtisodiy samarasini ko‘rsatish uchim kapital qo'yitaia-
lardan olinadigan foyda turli mamlakatlarda turlicha degan tasawur-
dan kelib chiqish zarar. Jahonda ikki mamlakat mayjud deb hisob-
laylik. I mamlakat AK miqdorda, II mamlakat AK’ miqdorda ka-
pitalga ega.
Ikkala mamlakatning umumiy kapitali KK’ ga teng. SI va S2
to‘g‘ri chiziqlar I va II mamlakatlarda qo‘yHgaii kapital hajmiga bog‘Hq
ravislida islilab chiqarish hajmi o'sishitii aks ettiradi. Agar xalqaro
kapital harakati mavjud emas deb faraz qUinsa I va II mamlakatlar
o‘z kapital mablag‘lam i mamlakat ichkarisida sarflab daromad ola-
di (I mamlakat KS hajmida, II mamlakat K’D hajmda). I mam
lakatning o‘z kapitali yordamida ishlab chiqarish hajmi segment-
lariniag yig‘indisiga teng bo‘lib, bulardan kapital egalarining foy-
dasiga teng bo‘ladi, qolgani esa yer va mehnat kabi boshqa ishlab
chiqarish omillari egalarining foydasidir. II mamlakatning ishlab
chiqarish hajmiga teng bo‘lib, bundan kapital egalarining foydasi,
qolgani esa boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining foydasidir.
KC
da II mamlakatnikidan kam ekanligini anglatadi.
Bevosita xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy samarasi.
Agar ikkala mamlakat kapitalning xalqaro harakatini taqiqlovchi
cheklovlami olib
tashlasa I mamlakafdagi
Do'stlaringiz bilan baham: