H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

tom on   (opsionni
 so­
tuvchi) xaridorning talabi bo'yicha asosiy aktivning kelishioi vaqti­
da oldindan belgilangan narxda sotish yoki sotib 
olish
 majburiyatini 
oladi  Opsionni sotib oluvchi kelishuvni bajarish yoki bajarmaslikni 
tanlash huquqiga ega bo'ladi.  Chunki narx o'zgarishi xavfi sotuv- 
chining ustiga tushadi, sotib oluvchi ushbu huquqni olganhgx uchun 
unitaqdirlaydi boshqacha aytganda mukofot to'iaydi  Shimday qilib 
opsion solib oluvchiga manfaath bo'lganda bajariladi
Mohyaviy institutlar turlari  Mohyaviy institutlarning mohyaviy 
vositachilaming asosiy turlari bo'Ub banklar,  sug'urta kompaniya­
lari, investitsiya fondlari va investitsiya kompaniyalari, pensiya fond­
lari hisoblanadi.
Banklar. Bank muassasalarining boshqa moliyaviy instituUaridan 
farqli lomoni, egasi talab qiladigan (hisob yoki chek raqamlari) de- 
pozitlarni ochish imkoniyatlari mayjudhgi hisoblanadi Depozit hisob- 
larini kreditlash imkoniyatlari bilan birgaUkda ohb borish banklarga 
haddan tashqari muhim xususiyatlar beradi bank tizimi “pul barpo 
qiladi”, ya’ni pul masalasini ko‘ paylhish qobiUyatiga ega bo'ladi Hi-
93

---

soblami va qisqa muddatli kreditlarni ta’minlash bo'yicha laoUyatdan 
tashqari, banklar jamg'arma muassasalari sifatida va qimmatli qog'ozlar 
bozorida investitsiya vositachilari sifatida ishtirok etishi mumldn.
Investitsiya fondlari va investitsiya kompaniyalari. Investitsiya fond­
lari va investitsiya kompaniyalarining faoliyat predmetlari, hamkor- 
likda  investitsiyalash,  ya’ni investitsiya  faoliyatini amalga  oshirish 
maqsadiga ko'pchilik subyektlar mablaglarini brrlashtirishdir.  In­
vestitsiya fondlari va kompaniyalari mablag' qo‘>arvchilaming mablag'i 
o‘miga o'z majburiyatlarini chiqaradilar.
Sug'urta kompaniyalari. Siig'urta kompaniyalari laoliyati mazmu- 
nini qisqacha tavakkal ЬДап savdo qHish deb tushimtirisli mnmkin. 
Sug'urta  kompaniyasi  o'zining  mijozlari  uchun  noqulay  sug'urta 
vaziyati yuzaga  kelganda yo'qotishlarni qisman yoki to'la qoplash 
bo'yicha majburiyatlar qabid qihb haqiqatdan ularning xavfmi yoki 
tavakkaliui sotib oladi. Ko'pcM ik uchun tavakkalchilik “qarzi man- 
faati” hisoblanadi, shtming uchun bunday holatda sug'urta kompani­
yasiga muayyan ргД summasini-sug'urta badalini to'lashi lozim va u 
bir yo'la yoki bir necha  muddatlarga  bo'Unib  to'lanishi mumkia. 
Odatda  sug'urta kompaniyalari hayotiai va  fuqarolar mulkini  su- 
g'urtalashga yoki tijorat tavakkalchiligini sug'urtalashga ixtisoslashi- 
shi mumkin.  Mijozlari muayyan mablag'lami birlashtirib va ulardan 
yaxshi foydalanishga harakat qilib , sug'urta kompaniyalari bir yo'la 
yirik investitsiya institotlari hisoblanadMar.
Pensiya fondlari. Pensiya fondlariga investitsiya fondlarining max­
sus turlari sH'atida qarash mumkin. Ular faoHyatining asosiy mazmuni 
pensiya  dasturlarini amalga  oshirish,  ya’ni kishUarni  faol mehnat 
faoliyati  davridagi jamg'armalariuing,  mehnat  faoliyatini  to'xtat- 
ganidan keyin pensiya to'lovlarini ta ’minlash maqsadiga birlashtira­
di.  Rivojlangan manHakatlarda xususiy pensiya fondlari katta miq­
dordagi mablag'larni boshqarish orqali qimmatli qog'ozlar bozori­
da yirik investorlarga ayknadДar.
Moliyaviy  bozorlar.  Hozirgi  zamon  tushunchasida  moliyaviy 
bozorlar deganda moliyaviy aktivlarni savdosi tushunilib, unda sav­
doni aniq qoidalari, bozor ishtirokchHarining mahorati va rivojlan­
gan bozor infratartibi, kamchiqim va bitishuvlarni amalga oshirish- 
ni mustahkamligi mavjud bo'ladi.
Birkmchi va ikkikmchi bozor. Qimmatli qog'ozkr bozori birkm­
chi  bozorlarga  bo'lioadi.  Birlamchi  bozor  qimmatli  qog'ozlami
94

---

enuniteali (ya’ni investorlarga erkin sotish uchun qknmatli qog'oz­
lami  chiqamvchi  xususiy  yoki  davlat  muassasasi  (tashkiloti)  to- 
nionidan bklamchi joylashtirish bo'yicha operatsiyalami o'z ichiga 
oladi.  Bklamchi joylashtkishning  ikkita  asosiy usuli mavjud,  ular 
anderrayter deb ataluvchi investorlarga to'g'ridan-to'g'ri sotish va 
moUyaviy institut vositasida joylashtkishdk.
Anderrayterlar  vazifasini  rivojlangan  bozorlarda  odatda,  ykik 
investitsiya kompaniyalari,  broker Ikmalari hamda ko'pgina mam­
lakatlarda tijorat banklari ham bajaradilar.  Anderrayter emmitent- 
langan  qimmatU qog'ozlarning  harmnasiui yoki uning  bk  qismini 
investorlar o'rtasida joylashtkLsh maqsadida sotib oladi. Anderray- 
terni  to'g'ridan-to'g'ri  joylashtkishning  asosiy  afzalUgi  shundan 
iboratki, emmitent amalda unga bkdaniga zarur bo'ladigan moUyaviy 
mablag'ni  oladi.  U ndan  tashqari  anderrayter,  odatda  mashhur 
moUyaviy institut bo'lib, uni qimmatli qog'ozlami chiqarishda in­
vestorlar uchun  emmitentdan moUyaviy  quroUarning  sifatUligi va 
mustahkamligi haqidagi xabar hisoblanadi.
Bklamchi joylashtkish texnologiyasi asUda shartnoma asosida oUb 
borishga asoslanishi mumkin. Joylashtkish bahosi emmitent va in­
vestorlar  orasida  muzokaralar  yo'li  bUan  belgilanadi  va  auksion 
tamoyiliga  muvofiq joylashtkish  bahosi  auksion  natijasi  bo'yicha 
belgilanadi hamda  qimmatli  qog'oz  egasi manfaatli shartlar taklif 
qilgan investor liisoblanadL Ikkilamchi bozor — qimmatU qog'ozlami 
bk investordan boshqa investoiga o'tishi hisoblanadi.  Ikkilamchi bo- 
zoming  asosiy  roU  qimmatU  qog'ozlarnkig  likvidUligkii  ta’min­
lashdan  iborat  bo'Ub,  kivestorlar ko'zi  oldida  ularni  sotib  oUshni 
jozibaU  qilish,  bu  bUan  moUyaviy  bozorlarni  samaraU  amal  qUi- 
shini ta’mittlash, ayniqsa ularni asosiy vazifasiui bajarishga nisbatan 
-jam g'arm alarni investitsiyalarga aylantkishdk.
Ikkilamchi bozomi,  odatda,  bkja va  birjadan tashqari bozorga 
ajratish mumkin.  BkjaU bozor,  qimmatU qog'ozlar bilan savdo qi­
ladigan joy bkan bog'Uq bo'Ub,  unda maxsus tashkil qkingan fond 
bkjasi vositasida  amalga oslikiladi.  Fond biijalaming ta ’sischilari, 
odatda,  moUyaviy vositachUar hisoblanadi.  Bkjada bevosita savdo 
qilishga faqat bkja a ’zolari qo'yiladi.
Qimmatli qog'ozlar bozoriui davlat tomonidan tartibga soUsh. 
Har  qanday bozorning  amal qiUshini hozkgi vaqtda davlatdan aj- 
ralgan holda tasavvur qilish mumkin emas.  Davlat bozor munosa-
95

---

batlarini huquqiy asoslariui belgilaydi va nazorat qiladi,  bozor ish­
tirokchilarini iqtisodiy munosabatlari qoidalari asoslari belgilaydi va 
mulkka egalik huquqlarini kafolatlaydi.
0 ‘zbekistonda iuvestitsiya faoliyat sohasiga tegishli bo‘lgan qo­
nuniy me’yorlar Konstitutsiyada, Fuqaro Kodeksida,  “M ulkto‘g‘- 
risida”gi, “Tadbirkorlik to‘g‘risida”gi,  “Dehqon-fermerxo'jalUdari 
to‘g‘risida”gi va boshqa qator huquqiy hujjatlarda o'z ateini topgan.
Har qanday mamlakatda davlat to‘g‘ridan-to‘g‘riyoki bilvosita 
u  yoki bu shaklda qimmatli qog'ozlar bozorini tartibga soladi. Qim­
matli qog‘ozlar bozorini davlat tomonidan tartibga solish ularning 
qonuniyligini  ta’minlashdan  tashqari,  qimmatli  qog'ozlar  chiqa­
rish va muomalasiui yolga qo‘yish, yangi chiqarilganlarni ro‘yxatdan 
o ‘tkazish,  qimmatU qog‘ozlar bozorida kasb faoliyatini Utsenziya- 
lash,  investorlar  huquqini  himoyalash,  yakkahokimUk  haqidagi 
qonunchiUkka rioya qtlishni nazorat qiUsh, bahoni barpo qilish ti­
zimini va  malakali bozor  ishtirokchilari  faoUyatlarini  nazorat  qi- 
Ushni o‘z ichiga oladi.
Bozor amal qEishining ko'pgina muhim masalalari MilUy bank, 
MoUya vazirUgi va Davlat soUq idorasi ixtiyorida boTadi.
SoUqqa tortish.  M e’yoriy tartibga soUsh vazifalaridan tashqari 
moUyaviy bozomi amal qiUshiga davlatning ta ’sir qiUsh omili soUqqa 
tortish hisoblanadi.  Soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita moUya bo­
zorida narx barpo qilishga, investitsiya qarorlari qabul qilishga ta’sir 
qUadi va umuman bozorning amal qilishini belgilovchi omiUardan 
biri bo'Ub  hisoblanadi.  Davlatning  maqsadi  har  doim  fiskal vazifa 
umumiqtisodiy samaradorlik o'rtasida murosaga erishish hisoblanadi
O'zbekiston soliq tizimi hali oyoqqa tiirish bosqichida turibdi. 
Uning  asosiy ta’rifi ba’zi bir tomonlari bUan bozor iqtisodi shakl- 
langan mamlakatlar soliq tizimlariga mos keladi, b a’zi bir tomon­
lari firq qiladi Boshqa mamlakatlarda bo'lgani singari O'zbekistonda 
ham asosiy soUq to'lovchilar korxonalar va alohida fliqarolar hisob­
lanadi  Korxonalarda soUqqa tortishga asosiy obyekt, qo'shilgan qiy­
mat soUg'i va korxonalar foydasi hisoblanadi.  Soliq stavkalari tar­
moqlar  bo'yicha farq qiUshi  mumkin.  Fuqarolarni soliqqa  tortish 
obyekti, ulaming yalpi daromadi hisoblanadi, soliqqa tortish stavkasi 
progressiv shkala bo'yicha amalga oshiriladi.
Tavakkalchilik va daromad; tavakkalcliiUk sharoitida qarorlar na­
zariyasi asoslari. Tavakkalchilik bizni har joyda o' rab turadi bu shun-
96

---

chalik obyektivki, xuddi obyektivligi bizni o‘rab turgan dunyoda obyek- 
tivJikning imsurlari o‘z tabiatiga ko‘ra tasodifiy va noaniq.  Iqtisodiyot, 
jumladan,  moliyalar-shunday sohaki, unda tavakkalchilik omili an- 
chagina sezilarh.  Tavakkallik shunday vaqtda yuzaga keladiki, ba’zi 
qarorlar natijalarini oldindan bilish qiyin. Iqtisodiyotda qarorlar nati­
jalari ko'pincha qiymat olchovida baholanadi, shu nuqtai nazardan 
tavakkalchilikni u yoki bu iqtisodiy qarorlaming natijasida qiymatni 
yo‘qotish yoki imkoniyati tasodifiy tabiatga ega sifatida qarash lozim.
Kapital bozorida tavakkalchilik omih o‘ta muhim. AsUda tavakkal- 
ning yo‘q bo'lishi,  kapital bozorlarini,  umuman moliyaviy bozorni 
ularni ko'p  qirralHigi bilan yagona foiz stavkasini bir xil qarz  maj­
buriyatlariga aylantirgan bo'lar edi.
Noaniqlik  omiM,  shunga  muvofiq  tavakkallik  murakkab  tizim 
sifatida  iqtisodiyotga xosdir.  Inson  qaror  qabul  qilar  ekan  doimo 
tavakkalchilik  bilan  to'qnashadi.  Oddiy  haqiqat  shuki  -   kishilar 
ko'pincha taqdirlash evaziga tavakkalchUik qilishga rozi bo'ladilar, 
bu esa moliyaviy nazariyaning asosiy tamoyillaridan liisoblanadi.
Investitsiya samaradorligini baholash mezonlari. Agarda muay­
yan loyiha bo'yicha ta ’minlanadigan daromadni diskontrlangan qiy­
mati (kelajak pul oqimlariai hozirgi qiymatda hisoblash) ja’mi, dis­
kontrlangan sarflar  qiymatiui jamidan  ortiq bo'lsa investitsiyalash 
manfaatfi bo'ladi.  Ushbu mezon sof keltirilgan qiymat mezoni no­
mini olgan,
Sof keltirilgan qiymat:
0,1, 2,................t,......... n vaqt mobaynida
cO, c l, c2,............. ct......... cn sof pul oqimlarini ko'zda tutuvchi
investitsiya loyihasi deylik (0 vaqtni bugungi kun deb hisoblaymiz.)
Sof pul oqimi t vaqtda
Ct =  loyilia bilan  bog'liq daromad  o'sishi  -  sarf o'sishi sifatida 
aniqlanadi.
Investitsiya loyihasining sof keltirilgan qiymatini biz ushbu lo­
yiha ta’minlaydigan sof pul oqimlarining jami bugungi qiymati deb 
ataymiz: